مطالعات عرفانی
تحلیل استعاره‌های مفهومی در حوزۀ شرم با تکیه بر آثار منظوم مولوی
نویسنده
دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
چکیده
این پژوهش درصدد تحلیل استعاره‌هایی است که در پیوند با احساس شرم در مثنوی و دیوان مولوی به کار رفته‌اند. بنیاد نظری پژوهش، استعاره‌های مفهومی است که استعاره را از کارکرد بلاغی به رویکردی برای شناخت برتری داده است. این پژوهش که با شیوه‌ای توصیفی‌تحلیلی انجام شده، سعی دارد پیوند میان استعاره با زیست‌جهان عرفانی مولوی را کشف و تبیین کند. برایند این پژوهش گویای آن است که مفهوم انتزاعی شرم در اشعار مولوی در حوزه‌های عینی و ملموسِ «اشیا و پدیده‌های طبیعی»، «انسان»، «خوراک»، «گیاه» و «حیوان» نمود یافته است، ازاین‌رو فرایند انتقال مفاهیم استعاری از حوزۀ مبدأ به مقصد، در قالب گزاره‌هایی نظیر «شرم شیء است»، «شرم انسان است»، «شرم خوراک است»، «شرم گیاه است»، «شرم حیوان است» قابل درک می‌باشد. بیشترین بسامد کلان‌استعارۀ شرم، مربوط به حوزۀ اشیاست که گویای اهمیت اشیا و پدیده‌های طبیعی در نظام ذهنی مولوی نسبت به دیگر حوزه‌هاست. همچنین الگوهای استعاری شرم در اشعار مولوی به‌واسطۀ حواس پنج‌گانۀ ظاهری، ملموس و قابل درک شده‌اند ازاین‌رو این احساس در نظام ذهنی مولوی امری «لمس‌کردنی»، «دیدنی»، «چشیدنی» و «شنیدنی» است. فراوان‌ترین بسامد تجربۀ حسی مربوط به حس لامسه است که گویای نقش ویژۀ تجربۀ بساوایی در عینی‌سازی مفهوم شرم در نظام فکری مولوی نسبت به دیگر تجارب حسی است. با این اوصاف، می‌توان اذعان کرد که بررسی استعاره به روش شناختی، مفهوم انتزاعی شرم را در نگرش عرفانی مولوی، به‌صورت امری عینی، محسوس و به‌شکل تجربه‌ای زیستی قابل درک کرده است. همچنین این رویکرد، به‌عنوان الگویی مناسب، نظریۀ وصف‌پذیر بودن دریافت‌های عرفانی را تقویت کرده است.
کلیدواژه‌ها
- اسپرهم، داود و تصدیقی، سمیه (1397)، «استعارۀ شناختی عشق در مثنوی مولانا»، متن‌پژوهی، دورۀ ۲۲، شمارۀ 76، 87ـ114.
- استوار نامقی، سید محمد و قربان سباغ، محمدرضا (1394)، «استعاره‌های سماع در انس التائبین احمد جام»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 22، 5ـ38.
- افراشی، آزیتا، ومقیمی‌زاده، محمدمهدی (1393)، «استعاره‌های مفهومی در حوزۀ شرم با استناد به شواهدی از شعر کلاسیک فارسی»، زبان‌شناخت، سال پنجم، شمارۀ 2، 1ـ20.
- اعتماد، جلیل و دیگران (1394)، «پیش‌بینی شادکامی بر مبنای شرم و گناه: بررسی نقش تعدیل‌گری شخصیت»، مطالعات روان‌شناختی، دورۀ 11، شمارۀ 2، 67ـ85.
- بخشی، اختیار (1399)، «اهمیت آینه‌سان بودن صوفیان واصل در توصیف ماهیت معرفت صوفیانه با تکیه بر آثار مولانا»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 31، 28ـ66.
- بهنام، مینا (1389)، «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس»، نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ 10، 91ـ114.
- تهانوى، محمد‌على ( 1996م)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تصحیح علی دحروج، چ۱، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
- توفیقی، حسن و دیگران (1399)، «تحلیلِ نگاشت مفهومیِ بهار و خوشه‌های استعاری آن در غزلیات شمس»، شعرپژوهی، سال دوازدهم، شمارۀ 2، 26-52.
- تیلیش، پل (1375)، «نمادهای دینی»، ترجمۀ امیرعباس علی زمانی، معرفت، سال پنجم، شمارۀ 3، 39ـ47.
- جرجانى، سید شریف (1370)، التعریفات، چ۴، تهران: ناصرخسرو.
- جوکار، بهرام و جمالی، فاطمه (1394)، «بررسی رابطۀ معنویت و احساس شرم و گناه»، فرهنگ در دانشگاه اسلامی، سال پنجم، شمارۀ ۱، 3ـ21.
- خیام، عمر بن ابراهیم (1312)، نوروزنامه، تصحیح مجتبی مینوی، چ۱، تهران: کاوه.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، ج9، چ۲، تهران: دانشگاه تهران و روزنه.
- راسخ مهند، محمد (1393)، درآمدی بر زبانشناسی شناختی: نظریه‌ها و مفاهیم، چ۴، تهران: سمت.
- زرقانی، سید مهدی و دیگران (1393)، «تطور استعارۀ عشق از سنایی تا مولانا»، ادبیات عرفانی، سال ششم، شمارۀ 11، 43ـ79.
- سجادی، سید جعفر (1386)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ8، تهران: طهوری.
- سلطانی، منظر و پورعظیمی، سعید (1393)، «بیان‌ناپذیری تجربۀ عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب صورت و معنا»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال دهم، شمارۀ 34، 131ـ159.
- شعبانلو، علیرضا (1388)، «منشأ قرآنی استعاره‌های مفهومی مرگ در مثنوی مولوی»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال سوم، شمارۀ ۲، 39ـ62.
- شفیعی‌‌کدکنی، محمدرضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
- شمیسا، سیروس (1393)، بیان، چ۳، تهران: میترا.
- صفوی، کورش (1383)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سورۀ مهر.
- عباسی، زهرا و خسروی، امین (1396)، «بررسی مفهوم تکاملی مرگ در اشعار مولانا بر اساس نظریۀ استعارۀ شناختی مدل فرهنگی استعارۀ زنجیرۀ بزرگ»، ادبیات عرفانی، دورۀ نهم، شمارۀ 17، 7ـ29.
- علامی، ذوالفقار و کریمی، طاهره (1395)، «تحلیل شناختی استعارۀ مفهومی جمال در مثنوی و دیوان شمس»، زبان و ادبیات فارسی (خوارزمی)، سال بیست‌وچهارم، شمارۀ 25، 137ـ159.
- فعالی، محمدتقی (1384)، تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، چ۲، تهران: سازمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- فولادی، علیرضا (1389)، زبان عرفان، تهران: سخن و فراگفت.
- کریمی، طاهره و علامی، ذوالفقار (1392)، «استعاره‌های مفهومی در دیوان شمس بر مبنای کنش حسی خوردن»، نقد ادبی، سال ششم، شمارۀ 24، 143ـ168.
- گلفام، ارسلان و یوسفی‌راد، فاطمه (1381)، «زبانشناسی شناختی و استعاره»، تازه‌های علوم‌‌شناختی، سال چهارم، شمارۀ 3، 1ـ15.
- گوهرین، سید صادق (1368)، شرح اصطلاحات تصوف، چ۱، تهران: زوار.
- مباشری، محبوبه و ولی‌زاده پاشا، لیلا (1398)، «بررسی تطبیقی استعارۀ مفهومی عشق جنگ است»، پژوهش‌های ادبی- قرآنی، دورۀ 7، شمارۀ 1، 179ـ221.
- محمدیان، عباس و فرحانی‌زاده، مجید (1397)، «استعارۀ مفهومی شادی در دیوان شمس»، مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ نهم، شمارۀ 18، 319ـ350.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بلخى (1373)، مثنوى معنوى، تصحیح توفیق سبحانى، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
- ـــــــ (1384)، دیوان کبیر شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۱: تهران: امیرکبیر.
- هاشمی، زهره (1392)، «زنجیره‌های استعاری محبت در تصوف»، نقد ادبی، شمارۀ 22، 29ـ48.
- هوشنگی، حسین و سیفی پرگو، محمود (1388)، «استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبانشناسی شناختی»، پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن کریم، سال اول، شمارۀ ۳، 9ـ34.
)
دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 34
34بهمن 1400صفحه 333-360
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 بهمن 1400