مطالعات عرفانی
رمز و نشانه در کلاه‌ها و سرپوش‌های صوفیان ایران
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری فلسفه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران
2 استاد تمام و مدیر گروه ادیان و عرفان مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران (نویسنده مسئول)؛ استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران
3 دانشیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران
4 استادیار پژوهشکده هنر، فرهنگستان هنر؛ استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران
چکیده
سیروسلوک عملی و نظری متصوفه، یکی از مهم‌ترین و بهترین گنجینه‌های نشانه‌شناختی فرهنگی، طریقتی و عرفانی در فرهنگ ایرانی است. در این گنجینۀ فرهنگی، کاربرد و تعبیۀ نشانه‌های رمزگونه در سبک پوشش، لباس و ملزومات مرتبط با آن همچون کلاه و سربند اتفاق می‌افتد. این مقاله چگونگی استفاده متصوفه از هر امر خلاقه‌ای را جهت بسط، توسعه، دوام و درخشندگی سلوک آنان در فضای اجتماعی بیان می‌کند و به روش‌ها و منش طراحی نشانه‌شناسی تربیتی و مدیریت نظام‌مند دینی در بهره‌‌وری از این عناصر در تحقق منویات عارفانه در پرورش انسانی می‌پردازد. این نشانه‌ها برخوردار از بیشترین موارد مادی و بصری از قبیل رنگ، فرم، حالت، طرح، نقش و روش استفاده در مراتب، موقعیت‌ها، منش ورود و انجام مراحل و مناسک در رابطه مریدی و مرادی میان اهل تصوف هستند. این مقاله در عین حال که شاخصه‌های مادی را می‌کاود، تلاش دارد درگیر تنوع گسترۀ تشکیلاتی و فرایندهای تصوف نشود و از حیطۀ نشانه‌ها فراتر نرود. در این واکاوی عناصر مهمی همچون شکل، مدل، رنگ و حالت سرپوش‌ها و کلاه‌ها که منجر به قواعد، قوانین، مراتب و قاعده‌مندی می‌شود، به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین دستاورد این مقاله، بیان ظرفیت‌های لباس و ملزومات مرتبط با آن در مسیر نشانه‌شناسی و طرح سلوک رفتاری انسان است که می‌تواند حامل نظامات و مراتب فکری بوده و در تغییر نوع بینش و نگاه انسان امروزی به مقولۀ لباس تأثیرگذار باشد.
کلیدواژه‌ها
- ابی‌الخیر المیهنی، محمد بن منور ابی‌سعد بن ابی‌طاهر ابی‌سعید فضل‌الله (ابوسعید ابوالخیر) (1366)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ۱، تهران: آگاه.
- آرتیمانی، رضی‌الدین (1345)، دیوان رضی‌الدین آرتیمانی، به‌کوشش محمدعلی امامی، تهران: کتابفروشی خیام.
- العبِّادی، قطب‌الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر (1347)، التصفیة فی احوال المتصوفه (صوفی‌نامه)، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۱، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- افکنده، احسان و افشاری، فاطمه (1398)، «سرپوش در نخستین سکه‌های اشکانی (از ارشک یکم تا مهرداد یکم)»، پژوهش‌های علوم تاریخی، سال یازدهم، شمارۀ 2، 21ـ41.
- باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1383)، مقدمۀ اَوراد الاَحباب و فُصوصُ الآداب، به‌کوشش ایرج افشار، چ۲، تهران: دانشگاه تهران.
- بغدادی، مجدالدین (1368)، تُحفة البَرَرة فی مسائل العَشَرة، محمدباقر ساعدی خراسانی، چ۱، تهران: مروی.
- بلخی، حمیدالدین ابوبکر عمر بن محمودی (1372)، مقامات حمیدی، چ۲، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- بلوکباشی، علی (1385)، «پوشاک» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 14، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز بزرگ دایرةالمعارف اسلامی.
- بهار، مهرداد (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، چ۴، تهران: آگاه.
- پک، السی ه (1383)، پوشاک در ایران‌زمین، زیر نظر احسان یار شاطر، ترجمۀ پیمان متین، چ۲، تهران: امیرکبیر.
- پورداود، ابراهیم (1331)، هرمزدنامه، چ۱، تهران: انجمن ایران‌شناسی.
- چیت‌ساز، محمدرضا (1379)، تاریخ پوشاک ایرانیان «از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول»، تهران: سمت و مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای سازمان صداوسیما.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (1362)، دیوان حافظ، به‌کوشش پرویز ناتل خانلری، چ۲، تهران: خوارزمی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (1359)، دیوان کهنه حافظ، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
- حسن‌دوست، محمد (1383)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، چ۱، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- حسنی، عطاءالله (1388)، «کلاه ترک از آغاز تا صفویان»، نشریۀ تاریخ ایران، دورۀ 2، شمارۀ 1، 57ـ74.
- دزی، راینهارت پیتر ان (1383)، فرهنگ البسه مسلمانان، ترجمۀ حسینعلی هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
- دهار، قاضی خان بدر محمد (1349)، دستور الاخوان، تصحیح سعید نجفی اسداللهی، چ۱، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامۀ دهخدا، چ۱، تهران: دانشگاه تهران.
- ذکاء، یحیی (1350)، ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی، چ۱، تهران: شورای ارتشی جشن‌های دو هزار و پانصدمین سال بنیان‌گذاری شاهنشاهی ایران.
- رازی، نجم‌الدین (1361)، برگزیدۀ مرصاد العباد، انتخاب و مقدمه و فرهنگ لغات محمدامین ریاحی، چ۱، تهران: توس.
- رحیمی، پریچهر (1385)، تاریخ پوشاک ایرانیان: نگرشی بر پوشاک ایرانیان از هزاره پنجم پیش از میلاد تا اواخر دوره هخامنشیان، تهران: دانشگاه هنر.
- ساوجی، سلمان (1371)، دیوان سلمان ساوجی، به‌کوشش احمد کرمی، مقدمه و تصحیح ابوالقاسم حالت، چ۱، تهران: سلسلۀ انتشارات ما.
- سعد سلمان، مسعود (1362)، دیوان مسعود سعد سلمان، تصحیح رشید یاسمی، بی‌جا: گلشایی.
- سعدی، مُصلِح بن عبدالله بن مشرّف (1316)، گلستان سعدی، به‌اهتمام حبیب یغمایی، بی‌جا: شرکت چاپخانۀ فرهنگ.
- سهروردی، شیخ ابوحفض عمر شهاب‌الدین (1364)، عَوارفُ المَعارف، ابومنصور اسماعیل بن عبدالمؤمن اصفهانی، چ۱، تهران: علمی و فرهنگی.
- شاه داعی شیرازی (بی‌تا)، شانزده رساله، به‌کوشش محمد دبیر سیاقی، چ۱، تهران: علمی.
- شاه نعمت‌الله ولی، نعمت‌الله بن عبدالله (1391)، دیوان شاه شاه نعمت‌الله ولی، مقدمۀ سعید نفیسی، چ۳، تهران: نگاه.
- شهبازی، ع. شاپور (1383)، پوشاک در ایران‌زمین، زیر نظر احسان یار شاطر، ترجمۀ پیمان متین، چ۲، تهران: امیرکبیر.
- صوفی، عبدالرحمن (؟)، صور الکواکب، نسخۀ دستنویس خطی.
- عارف اردبیلی، ؟ (1353)، فرهادنامه، تصحیح و مقدمه و حاشیه عبدالرضا آذر، چ۱، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- عبادی المروزی، مظفر بن اردشیر (1391)، مناقب الصوفیه، به‌کوشش نجیب مایل هروی، چ۱، تهران: مولی.
- عزالدین کاشانی، محمود بن علی (1394)، مصباح الهدایة و مفتاح الهدایه، چ۱۲، تهران: سخن.
- غیبی، مهرآسا (1384)، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، به‌کوشش منوچهر غیبی، چ۱، تهران: هیرمند.
- قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود (1369)، دُرَّة التاج، به‌کوشش و تصحیح ماهدخت بانو همایی، چ۱، تهران: علمی و فرهنگی.
- کاشفی سبزواری، حسین واعظ (1350)، فتوت‌نامۀ سلطانی، به‌اهتمام محمدجعفر محجوب، چ۱، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- کبری، نجم‌الدین (1363)، الاُصولِ العَشَرَة، عبدالغفور لاری و نجیب مایل هروی، چ۱، تهران: مولی.
- کیا، صادق (1348)، تاج و تخت، چ۱، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- گیرشمن، رمان (1370)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، چ۲، تهران، علمی و فرهنگی.
- گولپینارلی، عبدالباقی (1363)، مولانا جلال‌الدین (زندگانی، فلسفه، آثار و گزیده‌ای از آن‌ها)، ترجمه و توضیحات توفیق سبحانی، چ۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- لعلی بدخشی، میرزا لعل بیک (1376)، ثَمَرات القُدس مِن شَجَرات الاُنس، سید کمال حاج سیدجوادی، چ۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- مونسی، مریم، طالب‌پور، فریده و گودرزی، مصطفی (1389)، «نوع لباس و نمادهای رنگ در عرفان اسلامی»، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شمارۀ 44، 5ـ14.
- نایمارک، الکساندر (1383)، پوشاک در ایران‌زمین، زیر نظر احسان یار شاطر، ترجمۀ پیمان متین، چ۲، تهران: امیرکبیر.
- نفیسی، علی‌اکبر (ناظم الاطباء) (1353)، فرهنگ نفیسی، چ۱، تهران: کتابفروشی خیام.
- نوربخش، جواد (1338)، «تاج درویش»، مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران، دورۀ ۲ و ۳، شمارۀ 1، 47ـ52.
- ویدن گرن، گئو (1393)، پژوهشی در خرقۀ درویشان و دلق صوفیان، ترجمه و تحقیق بهار مختاریان، چ۱، تهران: آگه.
- هجویری الغزنوی، علی بن عثمان (1304)، کشف المحجوب، به‌سعی و اهتمام و تصحیح والنتین ژوکوفسکی، چ۱، لنینگراد: دار العلوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی.
- همایی، جلال‌الدین (1362)، تصوف در اسلام (نگاهی به عرفان شیخ ابوسعید ابوالخیر)، چ۱، تهران: هما.
- ــــــ (1394)، مقدمۀ مصباح الهدایة و مفتاح الهدایة، عزالدین کاشانی، محمود بن علی، تصحیح و مقدمه جلال‌الدین همایی، چ۱۲، تهران: سخن.
)
دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 35
35فروردین 1401صفحه 5-34
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 28 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401