مطالعات عرفانی
واکاوی مفهوم زیبایی‌شناسانۀ «سرّ سماع» بر پایۀ متون عرفانی و فلسفی
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (نویسندۀ مسئول)/
2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران
3 دانشیار دانشگاه تهران
چکیده
«سرّ سماع» مفهومی عرفانی است که به حسّ برانگیختگی روح در مواجهه با موسیقی اطلاق می‌شود. به‌باور صوفیان، روح در حین استماع موسیقی با تداعی خطاب اَلَست به نوعی آگاهی مبهم نسبت به مبدأ وجودی خود نائل می‌شود و بدین ترتیب آمادۀ کشف و شهود می‌گردد. می‌توان این مفهوم عرفانی را بیان دیگری از نظریۀ «سماع طبیعی» در فلسفۀ فیثاغورسیان و افلاطونیان پنداشت که بر اساس آن، جهان ما با موسیقی حاصل از گردش نفوس افلاک به وجود آمده و ازاین‌رو، تناسب موسیقایی برای روح آدمی تداعی‌گر عالم روحانی و برانگیزانندۀ نوعی حسّ نوستالژی در برابر آن است. این نظریه پس از راهیابی به فلسفه و حکمت اسلامی، به‌ویژه آرای اخوان‌الصّفا، توسط عرفا اقتباس و با مفاهیم قرآنی آمیخته گردید. عرفای مسلمان به‌ویژه نوای دل‌انگیز خطاب الست در صحنۀ ازل را جایگزین موسیقی زیبایی می‌سازند که بر اساس نظریۀ سماع طبیعی سرچشمۀ هستی بود. همچنین مفهوم سرّ سماع و سماع طبیعی با مفهوم «بازی آزاد قوّۀ خیال و فاهمه» در زیبایی‌شناسی کانت قابل انطباق‌اند که به احساس برانگیختگی در برابر زیبایی هنری و حالتی اطلاق می‌شود که در آن ذهن می‌کوشد تا با گسترش شبکه‌های تداعی، تناسب‌های بی‌سابقه را ادراک کند. این نوشتار نشان می‌دهد که چگونه تداعی زیبایی‌شناسانه در فلسفۀ الهیاتی و عرفان اسلامی خوانشی نو می‌یابد.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- ابن‌منوّر، محمد (1397)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۱۲، تهران: آگه.
- ابوعلی سینا، حسین بن عبدالله (1360)، رسائل ابن‌سینا، ترجمۀ ضیاء‌الدین درّی، چ۲، تهران: مرکزی.
- ــــــ (1404ق)، الشّفاء، تصدیر و مراجعۀ الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الدکتور احمد فؤاد الاهوانی، الطبعة الثانیة، قم: مکتبة سماحة آیة الله العظمی المرعشی النّجفی الکبری.
- ــــــ (1394)، جوامع علم موسیقی (ریاضیات شفاء)، ترجمۀ سید عبدالله انوار، چ۱، همدان: بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا.
- اخوان‌الصّفا (1992)، رسالۀ اخوان‌الصّفا و خلّان‌الوفا، بیروت: الدّار الاسلامیة.
- ــــــ (1375)، مجمل الحکمة (ترجمه‌گونه‌ای کهن از رسائل اخوان‌الصّفا)، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، چ۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- افلاطون (1336)، چهار رساله (منون، فدروس، ته‌تتوس، هی‌پیاس بزرگ)، ترجمۀ محمود صناعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- افلوطین (1366)، دورۀ آثار افلوطین (تاسوعات)، ترجمۀ محمدحسن لطیفی، چ۱، تهران: خوارزمی.
- باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1383)، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، به‌کوشش ایرج افشار، چ۲، تهران: دانشگاه تهران.
- بخاری کلابادی، خواجه امام ابوابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی (1365)، شرح التعرّف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، چ۱، تهران: اساطیر.
- تفضّلی، ابوالقاسم (1386)، «مولانا و سماع»، قند پارسی، شمارۀ 38، 16۱ـ16۶.
- توحیدی، ابوحیّان و مسکویه (1951)، الهوامل و الشّوامل، تحقیق احمد امین و السّید احمد صفر، القاهره: المطبعة لجنّة التألیف و الترجمة و النّشر.
- حاکمی، اسماعیل (1345)، «سماع در تصوف»، موسیقی، شمارۀ 108، ص11ـ۲۷.
- حیدرخانی، حسین (1374)، سماع عارفان، چ۱، تهران: سنایی
- خامنه‌ای، سید علی (1386)، «سماع کیان و زخمۀ ازلی»، خردنامۀ صدرا، شمارۀ 48، 4ـ۸.
- راجرسون، کنت اف. (1394)، زیبایی‌شناسی کانت، ترجمۀ علی سلمانی، چ۱، تهران: حکمت.
- رازی، نجم‌الدین (1371)، مرصاد العباد، به‌اهتمام محمدامین ریاحی، چ۴، تهران: علمی و فرهنگی.
- زرقانی، سید مهدی (1393)، رساله‌های شعری فیلسوفان مسلمان، چ۱، تهران: سخن.
- سجّادی، جعفر (1381)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ۶، تهران: طهوری.
- سرّاج، ابونصر (1960)، اللّمع فی التصوف، تحقیق عبدالباقی سرور و عبدالحلیم محمود، القاهره: مطبعة السعادة.
- سعدی، مصلح‌الدین عبدالله (1389)، گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۹، تهران: خوارزمی.
- سلطان ولد، بهاءالدین محمد (1377)، معارف، به‌کوشش نجیب مایل هروی، چ۲، تهران: مولی.
- سمنانی، علاءالدوله (1369)، مصنّفات فارسی، به‌اهتمام نجیب مایل هروی، چ۱، تهران: علمی و فرهنگی.
- سهروردی، شهاب‌الدین (1380)، مجموعه مصنّفات، تصحیح نجفقلی حبیبی، چ۳، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ــــــ (1372)، مجموعه مصنّفات، تصحیح و مقدمۀ سید حسین نصر، چ۲، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1397)، مقدمه بر اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، چ۱۲، تهران: آگه.
- طوسی، خواجه نصیرالدین (1367)، اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی، چ۱، تهران: دانشگاه تهران.
- عبّادی، قطب‌الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر (1347)، التصفیة فی احوال المتصوفة، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۱، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- غزّالی، ابوحامد امام محمد (1359)، وجد و سماع (از کتب احیای علوم دین)، ترجمۀ سید حسین خدیوجم، تهران: خواجه.
- ــــــ (1380)، کیمیای سعادت، ترجمۀ سید حسین خدیوجم، چ۹، تهران: علمی و فرهنگی.
- فرهمند، محمد (1388)، «سماع مولوی و قاعدۀ حرکت در آن»، عرفان، شمارۀ 19، ۱۳ـ۳۶.
- قبادیانی، ناصرخسرو (1338)، خوان الاخوان، تحقیق ع. قویم، تهران: کتابخانه بارانی.
- کاشانی، افضل‌الدین محمد (1366)، مصنّفات، تصحیح مجتبی مینوی و یحیی مهدوی، چ۲، تهران: خوارزمی.
- کبری، نجم‌الدین (1390)، آداب الصوفیه و السائر الحائر (دو رسالۀ فارسی کهن در تصوف)، به‌اهتمام مسعود قاسمی، چ۱، تهران: طهوری.
- کرمانی، احمد بن عبدالله (1967)، راحة العقل، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دار الأندلس.
- کیایی، منصور (1386)، «سماع در عرفان مولوی»، فرهنگ مردم، شمارۀ 23، 79ـ۸۷.
- گیلانی، آذرنوش و سید صادق زمانی (1400)، «سماع و موسیقی عارفانه نزد سهروردی»، متافیزیک، سال سیزدهم، شمارۀ 1، ص164ـ۱۸۰.
- محمدی آسیابادی، علی و اسماعیل‌زاده مبارکه، مرضیه (1390). «الست در غزلیات شمس و شبکۀ روابط معنایی آن با آفرینش، ذکر و سماع»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 13، 185ـ۲۱۰.
- محمدی، کاظم (1392)، مقدمه بر سرّ سماع علاءالدّوله سمنانی، کرج: نجم کبری.
- ملک‌پایین، مصطفی و رحیمی، سید مهدی (1391)، «جایگاه سماع در امّهات متون عرفانی تا قرن پنجم (ﻫ.ق)، ادبیات عرفانی، شمارۀ 7، 111ـ۱۳۳.
- موسوی سیرجانی (1386)، «از سماع تا وجد»، ادبیات عرفانی، شمارۀ 7، 111ـ۱۲۶.
- مولانا، جلال‌الدین محمد (1393الف)، غزلیات شمس، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۷، تهران: سخن.
- ــــــ (1393ب)، مثنوی معنوی، تصحیح حسن لاهوتی، چ۱، تهران: میراث مکتوب.
- ــــــ (1397)، فیه ما فیه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۶، تهران: نگاه.
- نیشابوری، فریدالدین عطار (1398)، تذکرة الاولیا، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ۲، تهران: سخن.
- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1389)، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چ۶، تهران: سروش.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 61-88
- تاریخ دریافت: 14 مهر 1401
- تاریخ بازنگری: 15 آذر 1401
- تاریخ پذیرش: 25 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401