بررسی تطبیقی هنجارهای اخلاقی در اخلاق مراقبت و اخلاق فتوت صوفیانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ فلسفه اخلاق، دانشگاه قم (نویسنده مسئول)

2 استادیار گروه اخلاق، دانشگاه قم

چکیده

سامان‌بخشی به روابط میان انسان‌ها یکی از کارویژه‌های اخلاق است و نظریۀ «اخلاق مراقبت» به‌دلیل توجه محوری به تعاملات انسانی و ارزش‌گذاری عناصری چون همدردی، همدلی، خیرخواهی و شفقت در آن، یکی از کارآمدترین نظریه‌های اخلاقی برای ایفای این نقش است. اخلاق فتوت متصوفه نیز هرچند فاعل اخلاقی را در گسترۀ وسیع‌تری از تعاملات انسانی می‌بیند، ایفای کامل مسئولیت وی در تعامل با دیگران را یک پایۀ مهم از سلوک اخلاقی او می‌داند. بر این اساس و با توجه به اشتراکاتی که این دو نظریۀ اخلاقی در اصول و معیارهای اخلاقی حاکم بر مناسبات انسانی دارند، این انگاره که دو نظریۀ مذکور از دیدگاه مشترکی به‌شکل بایستۀ روابط انسان‌ها می‌نگرند تقویت می‌شود. برای بررسی انگارۀ بیان‌شده، ضمن بررسی این دو نظریه و تبیین نوع نگاه آن‌ها نسبت به هنجارهای حاکم بر مناسبات انسانی، به بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها در حوزۀ مذکور پرداخته شده است. به نظر نگارنده، هرچند تفاوت‌های این دو بیشتر از شباهت آن‌ها به نظر می‌رسد، توجه به جایگاه محوری عنصر «مراقبت» در اخلاق مراقبت می‌تواند نتیجه‌ای متفاوت را پیش روی ما نهد؛ زیرا بسامد واژگانی همچون «شفقت»، «احسان»، «سخاوت»، «خدمت به دیگران»، «ایثار» و «گذشت» در بیان شروط صاحب‌نظران اخلاق فتوت برای فردی که بخواهد به اصول این نظریۀ اخلاقی در حوزۀ تعاملات انسانی پایبند باشد، می‌تواند دلیلی بر این ادعا قلمداد شود که در اخلاق فتوت نیز ارزش‌های مراقبتی در سامان‌بخشی به روابط انسانی بازنمایی می‌شوند و بر همین اساس، این دو نظام اخلاقی در حوزۀ تعامل با دیگران به همگرایی می‌رسند.

کلیدواژه‌ها

  1. منابع

    1. آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود (1352)، رسالۀ فتوتیه از نفائس الفنون فی عرائس العیون، در مرتضی صراف (مصحح)، رسائل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه (58ـ88). تهران: بخش ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
    2. اسلامی اردکانی، سید حسن (۱۳۸۷)، «جنسیت و اخلاق مراقبت»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ ۴۲، ۷ـ۴۲.
    3. اسلامی اردکانی، سید حسن واعتمادزاده، سولماز (۱۳۹۲)، «ارزیابی انتقادی دیدگاه گیلیگان دربارۀ اخلاق مراقبت»، پژوهش‌های اخلاقی، سال چهارم، شمارۀ ۱ (پیاپی ۱۳)، ۱۲۳ـ۱۴۵.
    4. پولادیان، حسین و همکاران (۱۴۰۰)، «بازپژوهی مؤلفه‌های شیعی آیین فتوت»، تاریخ و فرهنگ تمدن اسلامی، شمارۀ ۴۵، ۵۹ـ۸۲.
    5. جواد، مصطفی (1958م)، مقدمة لکتاب الفتوة ابی عبدالله محمد ابن ابی المکارم (معروف بابن المعمار البغدادی الحنبلی): الفتوة منذ القرن الاول للهجرة الی القرن الثالث عشر منها، فی محمد ابن ابی المکارم (مصنف)، کتاب الفتوة (5ـ99). بغداد: مکتبة المثنی.
    6. حسینی، کلثوم (1399)، «مادرانگی در اخلاق فضیلت»، مطالعات پژوهشی زنان با رویکرد اسلامی، دورۀ ۷، شمارۀ 12، 37ـ50.
    7. الخطیمی، احمد محمد (2008). الفتوة: نشأتها و تطورها حتی سقوط الخلافة العباسیة، الطبعة الاولی. عمان: بی‌نا
    8. الدسوقی، عمر (1959م)، الفتوة عند العرب أو أحادیث الفروسیة والمثل العلیا. قاهره: مکتبة نهضة مصر.
    9. دیوانی، امیر (1390)، «آیین فتوت»، فصلنامۀ میثاق امین، سال ششم، شمارۀ ۱۸ (پیاپی ۱۹)، ۵۷ـ۸۰.
    10. زرکوب، نجم‌الدین (1352)، فتوت‌نامه. در مرتضی صراف (مصحح)، رسائل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه (167ـ218)، تهران: بخش ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
    11. سمسار خیابانیان، فتانه، پاشایی فخری،کامران وعادل‌زاده، پروانه (۱۳۹۸)، «عاطفه‌گرایی در مکتب اخلاق مولوی با محوریت اخلاق مراقبت»، عرفان اسلامی، دورۀ ۱۰، شمارۀ ۶۱، ۲۱۲ـ۲۳۱.
    12. سهروردی، شهاب‌الدین عمر (1352)، فتوت‌نامه. در مرتضی صراف (مصحح)، رسائل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه (89ـ166)، تهران: بخش ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
    13. سلّمی، محمد بن حسن (1369)، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی (بخش‌هایی از حقایق التفسیر و رسائل دیگر)، گردآوری نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    14. صدری، جمشید و صمدی، قسمت (۱۳۸۷)، «فتوت و تصوف و تأثیر آن دو بر یکدیگر»، عرفان اسلامی، شمارۀ ۱۵، ۱۳۹ـ۱۵۰.
    15. عفیفی، ابوالعلا (1369)، مقدمۀ «الملامتیة؛ الصوفیة و اهل الفتوة»، ترجمۀ مهدی تدین. در نصرالله پورجوادی (گردآوری)، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی (بخش‌هایی از حقایق التفسیر و رسائل دیگر) (ج2، 337ـ399). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    16. القشیری، عبدالکریم بن هوازن‌ (1374)، رسالۀ قشیریه‌، ترجمۀ حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.‌
    17. کاشانی، عبدالرزاق (1352)، تحفة الاخوان. در مرتضی صراف (مصحح)، رسائل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه (2ـ57)، تهران: بخش ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
    18. کرکهری، درویش علی بن یوسف (1352)، زبدة الطریق الی الله. در مرتضی صراف (مصحح)، رسائل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه (219ـ224). تهران: بخش ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
    19. محجوب، محمدجعفر (1350)، «مقدمۀ فتوت‌نامۀ سلطانی». در محمدجعفر محجوب (مصحح)، فتوت‌نامه سلطانی (هفت ـ صدوسیزده). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    20. مذهبی، سارویه و نصیری‌حامد، رضا (۱۳۹۹)، «اخلاق مراقبت زنانه و بازاندیشی در مفهوم خودآیینی»، زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ ۱۸، شمارۀ ۱، ۱ـ۲۲.
    21. معتمدی، منصور و باخدا، فرزانه (۱۳۹۰)، «طرحی برای بررسی خاستگاه‌ها و ریشه‌های فتوت در ایران»، تاریخ و فرهنگ، شمارۀ ۸۶، ۵۳ـ۸۲.
    22. واعظ کاشفی سبزواری، حسین (1350)، فتوتنامه سلطانی، به‌اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    23. هینمن، لارنس (2013)، اخلاق: رویکردی کثرت‌‌گرایانه به نظریۀ اخلاق، سرپرست ترجمه: میثم غلامی، تهران: نشر کرگدن.
    24. یزدی، اقدس (۱۳۸۸)، «اخلاق مادری در اسلام و فمینیسم»، پژوهش‌های فلسفی- کلامی، دورۀ ۱۰، شمارۀ ۳ (پیاپی ۳۰)، ۱۵۱ـ۱۸۳.
  • تاریخ دریافت: 09 آبان 1401
  • تاریخ بازنگری: 15 آذر 1401
  • تاریخ پذیرش: 25 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 دی 1401