مطالعات عرفانی
بررسی تطبیقی مسئلۀ خلع بدن در اندیشۀ ابن‌سینا و عرفای مسلمان
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
3 استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
چکیده
موضوع خلع بدن، از موضوعات برجسته در عرفان اسلامی است که در عرفان عاشقانه مطرح شده، اما پیشینۀ آن قبل از متون عرفانی در آثار ابن‌سینا دیده می‌شود. ابن‌سینا اولین فیلسوفی است که با براهین عقلی، تجرد نفس را تأکید کرده و به‌طور مشخص در آثارش در مورد خلع بدن بحث کرده است. در این مقاله با مطالعۀ کتابخانه‌ای و روش تحقیق توصیفی‌تحلیلی، موضوع خلع بدن و مؤلفه‌های آن در آثار ابن‌سینا با آثار برجستۀ متون عرفان اسلامی بررسی شده و سعی بر این است به سؤال اصلی تحقیق که بررسی تطبیقی موضوع خلع بدن و بیان اشتراکات فکری ابن‌سینا با آثار عارفان است، پاسخ داده شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد در مؤلفه‌های «شایستگان خلع بدن»، «شرایط خلع بدن»، «تعابیر و تمثیلات خلع بدن» و «مصادیق تجربۀ خلع بدن» در فلسفه و عرفان مشابهت وجود دارد و قبل از متون صوفیه در آثار ابن‌سینا آمده است. ابن‌سینا در اواخر عمر با گرایش به عرفان، به عروج روح و خلع بدن تأکید کرده و به‌صورت مشخص و معیّن، نظریۀ خلع بدن را ارائه داده است. طبق اندیشه‌های وی، عارفان گروهی هستند که می‌توانند به خلع بدن نائل آیند و برخی کرامت‌ها، نمونۀ تجربه‌های عارفانۀ خلع بدن است، ریاضت، تهذیب نفس و مرگ ارادی از شرایط و عوامل خلع بدن است و در مقابل آن، گرایش به لذت‌های شهوانی و مادیات مانع تجرد روح می‌شود. تعبیر نضو جلباب (درآوردن لباس)، تمثیل مرغ و قفس در رسالة الطیر و قصیدۀ عینیه، تعابیر ابن‌سینا برای توصیف خلع بدن است که بعد از وی در متون عرفانی تکرار شده است. تنها وجه تفاوت در مقایسۀ تطبیقی آثار ابن‌سینا و متون عرفانی در این است که ابن‌سینا با براهین عقلی از خلع بدن سخن گفته ولی در عرفان، عقل فلسفی در برابر عشق کنار گذاشته شده است.
کلیدواژه‌ها
- آزادی واصل‌آبادی، سامان (1399)، خلع روح عرفانی، تهران: نادریان.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1375). الاشارات و التنبیهات، شرح خواجه نصیر و محاکمات قطب رازی، قم: نشر البلاغه.
- ـــــــــــــ (1381)، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی الزراعی، قم: بوستان کتاب.
- ـــــــــــــ (1382)، الاضحویة فی المعاد، تصحیح حسن عاصی، تهران: شمس تبریزی.
- ـــــــــــــ (1388)، مجموعه رسائل فارسی، ترجمۀ محمود شهابی و همکاران، مقدمه، تصحیح و توضیحات سید محمود طاهری، قم: آیت اشراق.
- ـــــــــــــ (1404ق)، الشفاء (الطبیعیات)، تصحیح محمود قاسم، قم: افست کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
- ـــــــــــــ (1400ق)، رسائل، قم: بیدار.
- تقی، شکوفه (1387)، دو بال خرد، عرفان و فلسفه در رسالة الطیر ابن‌سینا، تهران: مرکز.
- جهانگیری، محسن (1383)، «عرفان ابن‌سینا و یا نظر ابن‌سینا دربارۀ عرفان»، فصلنامه فلسفۀ دانشگاه تهران، شمارۀ 9، ص7ـ49.
- خراسانی، شرف‌الدین (1368)، «ابن‌سینا»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج4، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
- رسمی، عاتکه (1391)، «از اسب بالدار افلاطون تا طوطی جان مولانا»، نشریۀ زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 65، شمارۀ پیاپی 225، ص45ـ65.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1378). سرّ نی؛ نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران: علمی.
- ــــــــــ (1380)، دنبالۀ جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
- سجادی، سید ضیاءالدین (1392)، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران: سمت.
- سنایی، ابوالمجدود بن آدم (1383)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه، با مقدمه و تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــ (1388)، دیوان، به‌سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
- سهروردی، شهاب‌الدین (1380)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمۀ سید حسن نصر، مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن، چ۳، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد بن ابراهیم (1386)، اسرارنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- ــــــ (1388)، تذکرة الاولیاء، تصحیح متن، توضیحات و فهارس محمد استعلامی، تهران: زوّار.
- ــــــ (1387)، الهی‌نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- ــــــ (1389)، منطق الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
- فارابی، ابونصر محمد (1366)، السیاسة المدینة، تهران: الزهرا.
- ــــــ (1938م)، رسالۀ عقل، تصحیح مویس بویچ، بیروت: بی‌نام.
- ــــــ (1405ق)، الجمع بین رأیی الحکیمین، تهران: الزهرا.
- فروزانفر، بدیع الزمان (1373)، شرح مثنوی شریف، تهران: علمی و فرهنگی.
- مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- مدرسی، فاطمه (1383)، «تأملی در زندگی و اندیشه‌های عرفانی ابن‌سینا»، نشریۀ دانشکده ادبیات دانشگاه باهنر کرمان، شمارۀ 16، ص173ـ197.
- مرتضوی، منوچهر (1384)، مکتب حافظ، تبریز: ستوده.
- مطهری، مرتضی (1389)، مجموعه آثار، تهران: صدرا.
- مباشری، محبوبه (1383)، «وحدت قوا در اشعار مولانا (شرح بیتی از مثنوی) در بررسی بیتی از داستان موسی و شبان مثنوی معنوی، نشریۀ علوم انسانی الزهرا، شمارۀ 4۸ـ4۹، ص181ـ211.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1378)، کلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
- ــــــ (1397)، مثنوی معنوی، تصحیح محمدعلی موحد، تهران: هرمس.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1393) کشف الاسرار و عُدَّة الابرار معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری، به‌سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
- نسفی، عزیزالدین (1382)، الانسان الکامل، با پیشگفتار هانری کربن، تصحیح ماریژان موله، ترجمۀ مقدمه از ضیاءالدین دهشیری، تهران: طهوری.
- واثقی راد، محمدحسین (1384)، «دلایل تجرد روح»، نشریۀ نامۀ مفید، شمارۀ 47، ص95ـ118.
- وکیلی، هادی و اقبالی، آزاده (1386)، «تجربه‌های عرفانی مرگ از منظر مطالعات NDE»، نشریۀ قبسات، شمارۀ 46، ص131ـ146.
- یثربی، سید محمد (1385الف)، ترجمه و شرح الهیات نجات شیخ الرئیس ابوعلی سینا، قم: بوستان کتاب.
- ــــ (1385ب)، قلندر و قلعه، داستانی بر اساس زندگی شیخ شهاب‌الدین سهروردی، تهران: قو.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 117-138
- تاریخ دریافت: 15 آبان 1401
- تاریخ بازنگری: 15 دی 1401
- تاریخ پذیرش: 25 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401