مطالعات عرفانی
بررسی انتقادی نقدهای واردشده به حکایت «خدو انداختن خصم بر روی (علی)» و تفسیر «حدیث غدیر» در مثنوی
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان (نویسندۀ مسئول)
2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان
چکیده
مولوی با اینکه سنی‌مذهب است، در ابیات و حکایت‌های متعددی به ستایش اهل‌بیت عصمت و خصوصاً حضرت علی(ع) پرداخته و جنبه‌هایی از عشق و محبت به این خاندان والا را در اشعارش منعکس کرده است. اعتقاد و ارادت مولوی به حضرت علی(ع) مانند بسیاری دیگر از عقاید و دیدگاه‌های وی از سوی منتقدان مثنوی و عرفان با نقد و انکار همراه شده است. منتقدان، ابیات و حکایت‌هایی از مثنوی را که نشانگر محبت خالصانۀ مولوی به حضرت علی(ع) است، با خوانش مغرضانه و به میان آوردن مواضع درون‌دینی و معیارهای مذهبی خود، تفسیر و نقد کرده‌اند. در نوشتار حاضر با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی و با استفاده از شیوه‌های علمی تحلیل متن و استناد، نقدهای واردشده به این ابیات مولوی بررسی شده است.
هدف از این ارزیابی، معرفی منتقدان مثنوی در عصر حاضر و بررسی انتقادی نقدهای آنان بر حکایت‌ها و ابیات مرتبط مثنوی با حضرت علی(ع) است تا از این رهگذر، شناختی روشن و حقیقی‌تر از اعتقاد و اندیشۀ مولوی حاصل شود. بر اساس بررسی‌های انجام‌گرفته، چنین برداشت می‌شود که مولوی در نقل حکایت «خدو انداختن خصم بر روی علی(ع)» از اتهام تصرف و تاریخ‌سازی مبراست؛ درواقع مولوی این حکایت را مطابق روایت کتاب‌های معارف و کیمیای سعادت سروده و برخلاف نقد و نظر منتقدان، انگیزۀ وی از سرودن این حکایت، تعلیم اندیشه‌های عرفانی است و نه تاریخ‌سازی و غرض‌ورزی با شیعه؛ همچنین در نقدِ نقدهای وارد بر تفسیر مولوی از حدیث غدیر با استناد و استشهاد به قراین مختلف ثابت می‌شود که مولوی حدیث ولایت را تقریباً موافق با اعتقاد شیعیان تفسیر کرده است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن مجید.
- ابن‌‌شهرآشوب، محمد بن علی (1379ق)، مناقب آل ابی‌طالب، قم: انتشارات علامه.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، چ۳، بیروت: دار صادر.
- احمدی، احمد (1394)، «اختیار خبیث؛ نقدی بر دیدگاه مولوی دربارۀ حضرت ابوطالب علیه‌السلام»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات فرآن و حدیث سفینه، سال سیزدهم، شمارۀ 49، 60ـ85.
- اسد علیزاده، اکبر (1380)، «حدیث غدیر، ولایت یا محبت؟»، مبلغان، شمارۀ 26، 34ـ43.
- امینی نجفی، عبدالحسین (1387)، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب فارسی (ترجمۀ الغدیر)، ترجمۀ محمدباقر بهبودی، ج۱، تهران: بنیاد بعثت.
- ـــــــــ (1387)، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب فارسی (ترجمۀ الغدیر)، ترجمۀ محمدتقی واحدی، ج2، چ۲، تهران: بنیاد بعثت.
- برقعی، سید ابوالفضل (بی‌تا)، حقیقة العرفان یا تفتیش در شناسایی عارف و صوفی و شاعر و حکیم و درویش، افست.
- پاکتچی، احمد (1370)، «ابنِ‌شهرآشوب» در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4: 90ـ92.
- جدیدی، لیلا (1394)، «نقد و بررسی اسرائیلیات پیرامون پیامبر اسلام(ص) در مثنوی»، در مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، 107ـ117.
- جعفری، محمدتقی (1352)، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- جعفریان، رسول (۱۳۸۷)، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی‌ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب، تهران: خانۀ کتاب.
- حجازی‌فرد، سید محمد، و امامی، نصراله (1394)، «مولوی از منظری دیگر: نقدی بر گفتار و کردار مولوی در مثنوی»، در مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، 595ـ606.
- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1377)، «نقبی در نقدی بر مثنوی»، آیینۀ پژوهش، شمارۀ 49، 25ـ31.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1379)، سر نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، چ8. تهران: علمی.
- ـــــــــ (1380)، بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی، چ9، تهران: علمی.
- ـــــــــ (1382)، نردبان شکسته: شرح توصیفی و تحلیلی دفتر اول و دوم مثنوی، تهران: انتشارات سخن.
- زمانی، کریم (1395)، شرح جامع مثنوی معنوی، چ47، تهران: اطلاعات.
- سعیدی، عباس (1389)، نگرشی نو بر مثنوی مولوی، محقق و ویراستار مهدی واحدیان درگاهی، مشهد: آفتاب عالمتاب .
- سورآبادی، عتیق بن محمد (1365)، قصص قرآن مجید: برگرفته از تفسیر «سورآبادی»، به‌اهتمام یحیی مهدوی، چ۲. تهران: خوارزمی.
- شهیدی، سید جعفر (1373)، شرح مثنوی (شهیدی)، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
- شیمل، آنه ماری (1375)، شکوه شمس (سیری در آثار و افکار مولانا جلال‌الدین رومی)، ترجمۀ حسن لاهوتی، چ۳، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- طبری، محمد بن جریر (1363)، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چ۳، تهران: اساطیر.
- ـــــــــ (1367)، ترجمۀ تفسیر طبری. فرآهم‌آمده در زمان سلطنت منصور بن نوح سامانی، به‌تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی، چ۳، تهران: طوس.
- عشائری، محمد، دژآباد، حامد، و معروفی، معین (1397)، «تحلیل و ارزیابی مناقشۀ اجمال و ابهام معنای "مولا" در حدیث غدیر»، فصلنامۀ علمیپژوهشی امامت‌پژوهی، سال هشتم، شمارۀ ۱ (پیاپی 23)، 147ـ172.
- علا، عین‌الله (1393)، زمزمۀ جان: شرح مثنوی معنوی جلال‌الدین محمد بلخی رومی، تهران: سخن.
- غزالی، محمد بن محمد (1370)، کیمیای سعادت، تصحیح احمد آرام، تهران: نشر محمد و انتشارات گنجینه.
- غلامی، اصغر، و برنجکار، رضا (1392)، «حدیث غدیر و تحلیل و تبیین معنای "مولی" در آن از منظر شیعه»، فصلنامۀ علمیپژوهشی شیعه‌شناسی، سال یازدهم، شمارۀ 41، 63ـ82.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1321)، خلاصۀ مثنوى: به انتخاب و انضمام تعلیقات و حواشی، تهران: وزارت فرهنگ.
- ــــــــ (1367)، شرح مثنوی شریف، تهران: زوار.
- قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1374)، رسالۀ قشیریه (ترجمه)، با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۴، تهران: علمی و فرهنگی.
- گولپینارلی، عبدالباقی (1374)، نثر و شرح مثنوی شریف (جلد اول: دفتر اول و دوم)، ترجمه و توضیح: توفیق ه. سبحانی، چ۲، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
- محقق ت‍رم‍دی، برهانالدین ح‍س‍ی‍ن (1377)، معارف: مجموعۀ مواعظ و کلمات سید برهانالدین محقق ترمدى به‌همراه تفسیر سورۀ محمد و فتح، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۲، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- مدرسی (طباطبایی)، سید محمدعلی (1378)، سماع، عرفان و مولوی، تهران: یزدان.
- مصطفوی، ندا سادات، و روحانی، رضا (1399)، «بررسی انتقادی نقدهای واردشده به اندیشۀ تسامح مولوی در سدۀ اخیر»، فصلنامۀ علمیپژوهشی نقد ادبی، سال سیزدهم، شمارۀ 50، 169ـ204.
- مصلایی یزدی، علی‌اکبر، و مدرسی یزدی، جواد (1386)، نقدی بر مثنوی، چ۳، قم: انصاریان.
- معین‌فر، محمدجعفر (1396)، «کی و کجا و که خدو انداخت بر روی علی؟»، فصلنامۀ پاژ، شمارۀ 28، 7ـ28.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1371)، مثنوی معنوی، به‌سعی و تصحیح رینولد نیکلسون، چ۱۱، تهران: امیرکبیر.
- مهدوی دامغانی، محمود (1383)، «مأخذ خدو انداختن خصم بر روی حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در بیت "او خدو انداخت بر روی علی، افتخار هر نبی و هر ولی"»، فصلنامۀ تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شمارۀ 1 و ۲، 60ـ66.
- میبدی، احمد بن محمد (1371)، کشف الاسرار و عدّة الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، به‌سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، چ۵، تهران: امیرکبیر.
- همایی، جلال‌الدین (1376)، مولو‌ی‌نامه: مولوی چه می‌گوید؟، چ۹، تهران: نشر مؤسسۀ نشر هما.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 263-286
- تاریخ دریافت: 25 مهر 1401
- تاریخ بازنگری: 22 آذر 1401
- تاریخ پذیرش: 25 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401