بررسی و تحلیل طرح‌واره‌های تصویری نفس اماره در مثنوی‌های عطار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه جهرم، جهرم، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران (نویسنده مسئول)

چکیده

نوشتار حاضر که به روش کمی- کیفی فراهم آمده، به بررسی و تحلیل بُعد منفی نفس یعنی نفس اماره، در آثار عطار پرداخته است. بُعد امارگی نفس و کارکردهای منفی آن که در گمراهی و سقوط انسان بسیار نقش دارد، یکی از مهم‌ترین مباحث شناخت‌شناسی در تعالیم عرفانی عطار است.  عطار برای بازنمایی این بُعد منفی نفس، آن را در قالب طرح‌واره‌های تصویری، بدن‌مند و مجسم می‌سازد تا مخاطب بتواند مفاهیم انتزاعی مربوط به نفس اماره را دریابد. در پژوهش حاضر در مثنوی‌های عطار انواع طرح‌واره‌های تصویری یعنی طرح‌وارۀ قدرتی، حرکتی و حجمی در ارتباط با نفس اماره واکاوی شد. از حیث بسامدی، میزان استفاده از طرح‌وارۀ قدرتی بیش از دو نوع دیگر است که در صفاتی همچون کافر بودن، درنده‌خویی و در قالب شخصیت‌های حیوانی و انسانی چون سگ، خوک، افراسیاب، دیو، شیطان و... بازنموده می‌شود. دومین میزان استفاده از طرح‌واره‌های تصویری مربوط به طرح‌وارۀ حجمی است که حکایت از همنشینی همیشگی نفس با انسان دارد. میزان استفاده از طرح‌واره‌های حرکتی نسبت به دو نوع دیگر کمتر است که ارتباط معناداری با طرح‌وارۀ قدرتی دارد، زیرا سیطرۀ نفس بر انسان بسیار زیاد است؛ ازاین‌رو خروج از نفس بسیار به‌کندی صورت می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

  1. منابع

    1. قرآن کریم.
    2. نهج ‌البلاغه (137۹)، ترجمۀ سید جعفر شهیدی، تهران: علمی.
    3. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1385)، دفتر عقل و آیت عشق، تهران: طرح نو.
    4. اسپرهم، داوود، و تصدیقی، سمیه (1396)،. «بررسی تطبیقی طرح‌واره‌های حجمی در مثنوی‌های عطار و مثنوی مولانا»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 26، 5ـ34.
    5. اکرمی، میرجلیل، و دینی، هادی (1397)، «تجلیات عرفانی مبارزه با نفس در مثنوی‌های عطار»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 238، 27ـ48.
    6. باقری خلیلی، علی‌اکبر، و طاهری، عارفه (1398)، «طرح‌وارۀ عمودی (نزولی/صعودی) در منطق‌الطیر عطار»، ادبیات عرفانی، سال یازدهم، شمارۀ 21، 119ـ144.
    7. پورآلایشی، حسین، و باقری خلیلی، علی‌اکبر (1395)، «تحلیل شناختی فنای نفس در غزلیات سنایی بر اساس طرح‌وارۀ حرکتی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال دوزادهم، شمارۀ 45، 35ـ59.
    8. پورنامداریان، تقی (1394)، دیدار با سیمرغ (شعر و عرفان و اندیشه‌های عطار)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    9. ـــــــــ (1396)، رمز و داستا‌های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی- فلسفی ابن‌سینا و سهروردی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    10. تیلور، جان‌آر، و لیتلمور، جانت (1396)، راهنمای زبان‌شناسی شناختی، ترجمۀ وجیهه فرشی و نجمه فرشی، تهران: نشر نویسۀ پارسی.
    11. جرجانی، علی بن محمد السید الشریف (2004)، معجم التعریفات، قاهره: دار الفضیلة.
    12. خسروی، سمیرا، خاکپور، حسین، و دهقان، سمیرا (1393)، «بررسی طرح‌های تصوری در معناشناسی شناختی واژگان قرآن (با تمرکز بر طرح حجمی، حرکتی و قدرتی»، پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال دوم، شمارۀ 4، 94ـ112.
    13. ذهبی، شمس‌الدین (1405ق)، سیر اعلام النبلاء، بیروت: مؤسسة الرساله.
    14. راسخ مهند، محمد (1400)، درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی، چ۲، تهران: سمت.
    15. رضوی، محمدرضا (1390)، معرفی و نقد کتاب درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی؛ نظریه‌ها و مفاهیم، ویژه‌نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 7، 294ـ320.
    16. زرین‌کوب، عبدالحسین (1379)، صدای بال سیمرغ، تهران: سخن
    17. سبزواری، ملاهادی (1379)، شرح منظومه، تهران: ناب.
    18. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
    19. سهروردی، عمر بن محمد (1392)، عوارف ‌المعارف، ترجمۀ ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    20. صفوی، کورش (1387)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سورۀ مهر.
    21. عطار نیشابوری، فریدالدین (1392)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
    22. ـــــــــ (1386ب)، الهی‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
    23. ــــــــ (1386ج)، مصیبت‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن
    24. ـــــــــ (1395)، منطق‌الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
    25. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1389)، شرح احوال و نقد آثار شیخ فرید‌الدین عطار نیشابوری، تهران: معین.
    26. فتوحی، محمود (1391)، سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.
    27. قائمی‌نیا، علیرضا (1390)، معناشناسی شناختی قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
    28. قشقایی، سعید (1390)، «بررسی کهن‌الگوی سایه و انطباق آن با نفس در مثنوی‌های عطار»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 25، 143ـ166.
    29. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
    30. محمدی آسیابادی، علی (1387)، جلوه‌های کلمۀ توحید در متون عرفانی، شهر کرد: انتشارت دانشگاه شهر کرد.
    31. محمدی آسیابادی علی، صادقی، اسماعیل، و طاهری، معصومه (1391). «طرح‌وارۀ حجمی و کاربرد آن در بیان تجارب عرفانی»، پژوهش‌های ادب عرفانی، سال ششم، شمارۀ 20، 141ـ162.
    32. مطهری، مرتضی (1374الف)، آشنایی با قرآن، تهران: صدرا.
    33. ـــــــــ (1374ب)، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا.
    34. محمدی، ولی‌الله ( 1394)، «نفس در مثنوی‌های عطار نیشابوری»، گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی ایران، دورۀ 10.
    35. ـــــــــ (1384)، «نفس در مثنوی‌های سنایی، عطار و مولوی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه کاشان.
    36. نیلی‌پور، رضا (1394)، زبان‌شناختی شناختی: دومین انقلاب معرفت‌شناختی در زبان‌شناسی، تهران: هرمس.
    37. هجویری، علی بن عثمان (1383)، کشف‌المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش.
  • تاریخ دریافت: 07 آذر 1401
  • تاریخ بازنگری: 15 بهمن 1401
  • تاریخ پذیرش: 15 اسفند 1401
  • تاریخ انتشار: 01 دی 1401