مطالعات عرفانی
دگردیسی شخصیت زلیخا در تطبیق روایت یوسف و زلیخای جامی و منطق‌الطیر عطار
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند(نویسندۀ مسئول)
2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند
چکیده
قصۀ یوسف و زلیخا داستان عاشقانۀ معروفی است که در قرآن مقدس و منابع دینی با عنوان احسن‌القصص شناخته می‌شود. برخلاف قصه‌های عاشقانۀ دیگر شخصیت اصلی این قصه نه یک مرد بلکه بانویی متأهل است که عاشق شده، اما معشوق وی پیامبری پاک‌مرد است که تن به وصال خیانت‌آمیز نمی‌دهد. این قصه در سیر تاریخ ادبیات اسلامی، روایت‌های متفاوتی پیدا کرده است که در تمام آن‌ها سرانجام زلیخا به وصال یوسف می‌رسد، اما گاه ایدئولوژی خاصی را نشان می‌دهد؛ چنان‌که در روایت جامی عشق تنانۀ مادی به عشقی روحانی بدل می‌شود. زلیخا به‌عنوان عاشق و قهرمان اصلی قصه با پشتسر گذاشتن مجموعه‌ای از مراحل به شخصیتی آرمانی بدل و به وصال یوسف مقدس نائل می‌شود. با نظرداشت جزئیات و مراحل درمی‌یابیم که شخصیت زلیخا در این روایت درحقیقت شخصیت سالکی است که با پشتسر گذاشتن عقبات و مراحل مختلف به مرحلۀ فنا و وصال می‌رسد و این با داستان رمزی منطق‌الطیر عطار و سلوک عرفانی آنان در جست‌وجوی سیمرغ انطباق دارد. هدف از این پژوهش تحلیلی‌تطبیقی این است که اولاً فروپاشی ایدئولوژی عشق تنانه و جایگزینی آن را با ایدئولوژی عرفانی در روایت جامی نشان دهیم، سپس با تحلیل و تطبیق، ثابت کنیم که شخصیت قهرمان همانند مرغان منطق‌الطیر طی مراحل هفت‌گانه دچار دگردیسی شده است.
کلیدواژه‌ها
- اسکندری، بهاءالدین (1390)، «جامی و مشکل عشق»، ادبیات عرفانی واسطوره‌شناختی، شمارۀ 24، 37ـ68.
- آل‌رسول، سوسن (1385)، «عشق در عرفان اسلامی از دیدگاه عبدالرحمن جامی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 57، شمارۀ3، 157ـ176.
- براتی، محمود (1381)، «تحلیل و مقایسۀ منظومۀ یوسف و زلیخای جامی با قصۀ یوسف در قرآن کریم»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شمارۀ ۲۸ و ۲۹، 89ـ۱۱۲.
- بلخی رومی، جلال‌الدین محمد مولوی (1363)، مثنوی معنوی، نصحیح رینولد.ا. نیکلسن، تهران: امیرکبیر.
- پایور، جعفر (1380)، شیخ در بوته، چ۱، تهران: اشراقیه.
- پورنامداریان، تقی (1390)، دیدار با سیمرغ، چ۵، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- حسینی، زهرا و ریاحی‌زمین، زهرا (1389)، «اشارات عرفانی در داستان حضرت یوسف(ع)»، شعرپژوهی(بوستان ادب- علوم اجتماعی و انسانی)، دورۀ 2، شمارۀ 3، 27ـ۶۳.
- جامی، عبدالرحمن (1386)، مثنوی هفت اورنگ، تصحیح مرتضی مدرّس گیلانی، چ۲، تهران: انتشارات اهورا.
- ستاری، جلال (1373)، درد عشق زلیخا(پژوهشی در قصۀ یوسف)، چ۱، تهران: توس.
- سجادی، سید جعفر (1350)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ۱، تهران: کتابخانۀ طهوری.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش (1384)، قصه‌های شیخ اشراق، تهران: نشر مرکز.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1392)، درآمدی بر سبک‌شناسی نگاه عرفانی (زبان شعر در نثر صوفیه)، چ۵، تهران: انتشارات سخن.
- شهریاری، محمد ( 1397)، عشق صفا؛ ترجمه وشرح رسالۀ ماهیت عشق از رسائل اخوان الصفا، تهران: نگاه معاصر.
- صادقی، اسماعیل و همکاران (1391)، «تحلیل ساختاری طرح داستان غنایی یوسف و زلیخای جامی»، پژوهشنامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شمارۀ 119، 103ـ۱۲۴.
- صفا، ذبیح‌الله (1368)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
- صفری، جهانگیر، و رضایی، روشنک (1385)، «مقایسۀ یوسف‌نامۀ جمال‌الدین محمد اردستانی و یوسف و زلیخای جامی»، مجلۀ مطالعات و تحقیقات ادبی، سال سوم، شمارۀ 10ـ۱۳، 19ـ۴۵.
- عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد (1378)، منطق‌الطیر، به‌اهتمام و تصحیح سید صادق گوهرین، چ۱۵، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- علیمی، ماندانا، و حسینی کازرونی، احمد (1393)، عشق در هفت اورنگ جامی با تکیه بر یوسف و زلیخا و لیلی و مجنون وی، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد بوشهر، شمارۀ ۲۲، 153ـ۱۶۶.
- غنیمی هلال (1373)، ادبیات تطبیقی، ترجمۀ مرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- فرقانی محمدکاظم، حسن‌زاده سعید (1399)، «عشق از دیدگاه اخوان‌الصفاء»، دوفصلنامۀ علمی انسان‌پژوهی دینی، سال هفدهم، شمارۀ 43، 185ـ203.
- کرمی، محمدحسین، و حقیقی، شهین (1388)، «بررسی ساختاری دو روایت از داستان غنایی یوسف و زلیخا»، پژوهشنامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال هفتم، شمارۀ 13، 89ـ۱۲۴.
- محجوب، فرشته (1394)، «تحلیل و واکاوی حدیث شریف من عرف نفسه فقد عرف ربه در متون عرفانی»، پژوهش‌های ادب عرفانی، سال نهم، شمارۀ 1، 143ـ166.
- نزهت، بهمن (1389)، «نظریۀ عشق در متون کهن عرفانی بر اساس آثار دیلمی، غزالی و روزبهان بقلی»، فصلنامۀ زبان و ادب پارسی، شمارۀ 43، 47ـ62.
- یوسفی، غلامحسین (1392)، چشمۀ روشن، چ۱۳، تهران: انتشارات علمی.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 139-170
- تاریخ دریافت: 01 مهر 1401
- تاریخ بازنگری: 15 آذر 1401
- تاریخ پذیرش: 15 اسفند 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401