مطالعات عرفانی
مستثنای «صعق» در تفسیر عرفانی آیۀ 68 سورۀ زمر
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دکترای مدرسی معارف دانشگاه تهران، پژوهشگر و طلبه سطح 4 حکمت متعالیه جامعة الزهرا
چکیده
بر اساس آیۀ 68 سورۀ زمر، قیامت کبری که واقعۀ پیش از ورود انسان‌ها به عالم آخرت و برقراری بهشت و جهنم است، با صعق موجودات اتفاق می‌افتد. در همین آیه برخی از صعق استثنا شده‌اند. در معنای صعق حاصل در روز قیامت و استثناشدگان آن، میان مفسران اقوال مختلفی به چشم می‌خورد. عرفا معنای صعق در این آیه و آیات مشابه را «فنا»ی موجودات دانسته و اشاره کرده‌اند کسانی که قبلاً به مقام فنا رسیده‌اند، مستثنای آیه‌اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی مستثنای آیه و با روش توصیفی و تحلیلی در ابتدا به تبیین وحدت معنایی «حالت صعق» - در معنای عرفانی آن- در آیات مختلف پرداخته و علاوه بر آن روشن می‌سازد که حالت صعق در روز قیامت کبری، در تمام مخلوقات به‌معنای فناست. سپس در بررسی مستثنای آیه به این نتیجه رسیده است که مخلوقاتی که در عرفان با نام «ارواح مهیمه» شناخته می‌شوند، مستثنای آیه بوده و انسان‌هایی که در دنیا به مقام فنا دست یافته‌اند، مستثنای آیه نیستند.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- آشتیانی، سید جلال‌الدین (1370)، شرح مقدمۀ قیصرى بر فصوص الحکم، چ3، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- آلوسى، سید محمود (1415ق)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- آملی، سید حیدر (1352)، المقدمات من کتاب نص النصوص، چ1، تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتو ایران و فرانسه پژوهش‌های علمی در ایران.
- _________ (1422ق)، تفسیر المحیط الأعظم، تصحیح سید محسن موسوى تبریزى، چ3، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
- ابن‌عربى، محیی‌الدین (1336ق)، عقلة المستوفز، چ1، لیدن: مطبعة بریل.
- ـــــــــــ (1421ق)، مجموعه رسائل ابن‌عربی، چ1، بیروت: دار المحجة البیضاء.
- ـــــــــــ (1422ق)، تفسیر ابن‌عربى (تأویلات عبد الرزاق)، تصحیح سمیر مصطفی رباب، چ1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- ـــــــــــ (بی‌تا)، الفتوحات المکیة (اربع مجلدات)، چ1، بیروت: دار الصادر.
- ابن منظور، محمد بن مکرم (1408ق)، لسان العرب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- بحرانى، سید هاشم (1416ق)، البرهان فى تفسیر القرآن، چ1، تهران: بنیاد بعثت.
- بقلی شیرازی، روزبهان (2008م)، تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن، تصحیح احمد فرید المزیدی، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- پورروستایی اردکانی، جواد، و مدنی، منیره السادات (۱۴۰۰)، «بررسی انتقادی آراء مفسران فریقین در استثناشدگان از صَعق در نفخ صور اول»، دوفصلنامۀ پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، دورۀ ۹، شمارۀ ۱۸، ۱۱ـ۲۸.
- جامی، عبدالرحمن (1370)، نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، چ2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
- الجندی، مؤیدالدین (1423ق)، شرح فصوص الحکم، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانى، چ2، قم: بوستان کتاب.
- حسن‌زاده آملی، حسن (1381)، هزار و یک کلمه، چ3، قم: بوستان کتاب.
- حسینی تهرانی، سید محمدحسین (۱۳۸۹)، رساله لبّ اللباب به ضمیمۀ مصاحبات علامه سید محمدحسین طباطبائی، چ۲، قم: بوستان کتاب.
- خمینى، روح‌الله (1378)، آداب الصلاة، چ7، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
- ـــــــــــ (1380)، شرح چهل حدیث، چ24، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
- ـــــــــــ (1382)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، چ7، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
- دیلمی، حسن بن محمد (1412ق)، إرشاد القلوب إلی الصواب، چ1، قم: الشریف الرضی.
- راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، چ1، دمشق: الدار الشامیة.
- سبزواری، هادی بن مهدی (1383)، اسرار الحکم، تصحیح کریم فیضى، چ1، قم: مطبوعات دینى.
- صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (1354)، المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانى، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
- ـــــــــــ (1360الف)، أسرار الآیات و أنوار البینات، چ1، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ اسلامی.
- ـــــــــــ (1360ب)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، حاشیۀ هادی بن مهدی سبزواری، چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- ـــــــــــ (1363)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوى، چ1، تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگی.
- ـــــــــــ (1366)، تفسیر القرآن الکریم، چ2، قم: انتشارات بیدار.
- ـــــــــ (1383)، شرح اصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی، چ1، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- ـــــــــــ (1387)، المظاهر الالهیة فى اسرار العلوم الکمالیة، تصحیح و تعلیق سید محمد خامنهاى، چ1، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
- طباطبایی، سید محمدحسین (1407ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
- طریحی، فخرالدین (1403ق)، مجمع البحرین، چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- غزالى، ابوحامد محمد (بی‌تا)، احیاء علوم الدین، تصحیح عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقى، چ1، بیروت: دار الکتاب العربى.
- فؤاد ابى‌خزام، انور (1993م)، معجم المصطلحات الصوفیة، تحقیق و تصحیح جورج مترى عبد المسیح، چ1، بیروت: مکتبة لبنان الناشرون.
- فناری، شمس‌الدین محمد حمزه (2010م)، مصباح الأنس بین المعقول و المشهود، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- قونوی، صدرالدین (2010م)، مفتاح الغیب (مصباح الانس)، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- قیصری، داود (1375)، شرح فصوص الحکم، تحقیق و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، چ1، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
- کاشانی، عبدالرزاق (1370)، شرح فصوص الحکم، چ4، قم: انتشارات بیدار.
- کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چ4، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- مستملى بخارى، اسماعیل (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، چ1، تهران: انتشارات اساطیر.
- مصطفوى، حسن (1360)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- منصوری، محمدهادی (۱۳۹۱)، «تفسیر نفخ صور با تأکید بر آیۀ 68 سورۀ مبارکۀ زمر»، فصلنامۀ مطالعات تفسیری، دورۀ ۳، شمارۀ ۱۱، ۸۷ـ۱۰۸.
- موسوی اعظم، سید مصطفی (۱۴۰۰)، «مرگ فرشتگان از دیدگاه ملاصدرا»، نشریه فلسفه و کلام اسلامی، دورۀ ۵۴، شمارۀ ۱، ۱۸۵ـ۲۰۲.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371)، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، چ5، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- وطن‌دوست، محمدعلی (۱۴۰۰)، «بررسی تحلیلی چگونگی وقوع مرگ در مجردات با تکیه بر آیات، روایات و مبانی حکمت متعالیه»، فصلنامۀ حکمت اسلامی، دورۀ ۸، شمارۀ ۳۱، ۱۴۱ـ۱۶۳.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 171-192
- تاریخ دریافت: 21 آذر 1401
- تاریخ بازنگری: 15 دی 1401
- تاریخ پذیرش: 25 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401