مطالعات عرفانی
بازشناسی مفهوم سکوت ذهن و بازتاب آن در کالبد بناها (مورد مطالعه: چینی‌خانۀ خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی)
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکتری شهرسازی اسلامی، استادیارگروه شهرسازی، دانشکده هنر، دانشگاه بجنورد (نویسنده مسئول)
2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد معماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز
3 دکتری معماری، استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهر سازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز
چکیده
مفهوم سکوت ذهن که نوعی ادراک روانی یا عاطفی است، با اصطلاحات و واژه‌های گوناگونی در زبان و فرهنگ هر قوم و ملتی از جمله سکوت مطلق، پالایش جان، تخلیۀ ذهن، ظلمت درخشان و... بیان شده است. در جهان کنونی، دلایل متعدد و از همه مهم‌تر ارزش‌گذاری جامعه بر سرعت و انباشتگی اطلاعات، باعث شده است تا انسان کنونی حتی در دوران کودکی نتواند سکوت را تجربه کند. عدم امکان تجربۀ سکوت و قطع ارتباط با ناخودآگاه، موجب عدم تعادل و گسیختگی در شخصیت انسان می‌شود. از این منظر، بازشناسی مفاهیم معنوی و عرفانی و جست‌وجوی بازتاب آن‌ها در کالبد بناها و به‌ویژه بناهای هویت‌بخش برای ساکنان شهر، به نظر امری ضروری و لازم در فرایند برنامه‌ریزی و طراحی بناها می‌رسد. پژوهش حاضر در نظر دارد تا به بازشناسی مفهوم سکوت به‌واسطۀ تدقیق در متون، کتب و نظرات عرفان مولوی و عطار در کنار اندیشه‌های عرفانی امام‌الثقلین شیخ صفی‌الدین اردبیلی و تأثیر آن در کالبد چینی‌خانۀ خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بپردازد. بدین ترتیب نوشتار به روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی و رجوع به نظریات عرفای این زمینه، به‌عنوان ابزار گردآوری انجام شده است. طبق یافته‌ها با لحاظ دوازده عنصر معماری موجود در بنا و هجده عامل زمینه‌ای سکوت طبق نظر عرفای مورد بررسی، عامل «حیرت» بیشترین نقش را در خلق سکوت ذهن در این مجموعه دارد که مطابق با نظر هر دو عارف مطمح نظر این نوشتار است. نور، مرکزیت، تکرار و نقوش نیز به‌ترتیب بیشترین عناصر معماری مؤثر در ایجاد این حس، شناخته شدند.
کلیدواژه‌ها
- ابن‌عربی، محمد بن علی (1367)، رسائل ابن‌عربی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، چ۱، تهران: انتشارات مولی.
- استاجی، ابراهیم (1389)، «سرای سکوت»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال ششم، شمارۀ 19، 1ـ13.
- الهی قمشه‌ای، حسن (1376)، نگاهی به عطار، چ۱، تهران: انتشارات روزنه.
- بلندیان، مهدی، و ناصری، سارا (1393)، «بازخوانی مفاهیم نمادین عرفان اسلامی در متون روایی و بازتاب آن در کالبد و استخوان‌بندی فضایی مکان شهر»، مدیریت شهری، دورۀ 13، شمارۀ 13، 281ـ304.
- جامی، عبدالرحمن بن احمد (1366)، هفت اورنگ، چ۴، تهران: انتشارات سعدی.
- رضازاده اردبیلی، مجتبی، و انصاری، حمیدرضا (1390)، «تأثیر تفکر طریقت بر شکل‌گیری مجموعه مزار شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، هنرهای زیبا، شمارۀ 48، 96ـ81.
- زکریایی کرمانی، ایمان (1385)، «جست‌وجوی هفت وادی عشق عطار در بنای خانه‌های خدا»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 7، 1ـ۲۰.
- شجعی، پوران (1373)، جهان‌بینی عطار، چ۱، تهران: مؤسسۀ نشر ویرایش.
- عطار نیشابوری، بی‌تا، تذکرة الاولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: مولی (افست‌شده از روی طبع لیدن).
- غلامحسین‌زاده، غلامحسین، و محمدآبادی، قربان ولیئی (1387)، «بی‌حرف روییدن کلام (بررسی اسباب و انواع خاموشی از دیدگاه مولوی)»، گوهر گویا، سال دوم، شمارۀ 7، 125ـ۱۴۲.
- قشیری، ابوالقاسم (1367)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1379)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۶، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- گوهرین، سید صادق (1382)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار.
- مصباحی، شکوفه (1388)، گمشده‌ای از هنر معماری صفویه، مجموعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی، چ۱، تهران: انتشارات رسانه‌پرداز.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1360)، دیوان شمس تبریزی، به‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر و همکاران، چ5، تهران: انتشارات جاویدان.
- نجم‌رازی، عبدالرحمن بن محمد (1379)، مرصاد العباد، به‌اهتمام محمدامین ریاحی، چ۸، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- یوسفی، هادی (1388)، «خاموشی در مثنوی و دلایل آن»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 26، 349ـ378.
- یونگ، کارل گوستاو (1368)، چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، چ۱، مشهد: آستان قدس رضوی.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 193-210
- تاریخ دریافت: 11 مهر 1401
- تاریخ بازنگری: 15 آذر 1401
- تاریخ پذیرش: 15 اسفند 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401