مطالعات عرفانی
گونه‌شناسی غزل قلندری (با محوریت غزل قلندری عطار و عراقی)
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش‌آموختۀ دکتری، دانشگاه اصفهان
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری (نویسندۀ مسئول)
چکیده
غزل قلندری، گونه‌ای از شعر است که در آن به نفی ارزش‌ها و ستایش امور ضد ارزش می‌پردازند. این نوع غزل به‌جز محتوای کلی آن، در سطوح معنایی و ساختاری نیز از غزل‌های عاشقانه و عارفانۀ دیگر متمایز است؛ به همین دلیل بررسی گونه‌شناسی آن اهمیت دارد، ولی تاکنون از نظر مختصات گونه‌شناسی بررسی نشده است. در این جستار با روش تحلیلی‌توصیفی به بررسی گونه‌شناسی غزل قلندری پرداخته شده است با این هدف که گونههای این نوع از شعر فارسی و تطور گونه‌شناسی آن شناسایی شود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، غزل قلندری هم از نظر مضامین و مفاهیم اصلی و کلیدی و هم از نظر ساختاری و بلاغی ویژگی‌هایی دارد که آن را از غزل‌های دیگر متمایز می‌کند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این غزل، استفاده از مفاهیم کلیدی و کلان‌نمادهای ویژۀ خود و نیز کاربرد ساختار روایی و خروج از قالب رایج غزل کلاسیک است. همچنین غزل قلندری انواعی دارد که شامل غزل قلندری مستقل، وجه قلندری و زیرگونۀ غزل قلندری اجتماعی‌سیاسی است. بر اساس نتایج این جستار غزل قلندری در سیر تطور خود مراحل و گونههای مختلفی را پشت‌سر گذاشته و به نقطه‌ای رسیده که حلقۀ اتصالی برای غزل اجتماعی‌سیاسی ادوار بعد شده است.
کلیدواژه‌ها
- آرتیمانی، میرزارضی (1350)، دیوان رضی‌الدین آرتیمانی، به‌کوشش محمدعلی امامی، تهران: کتاب‌فروشی خیام.
- ابوالقاسمی، سیده مریم (۱۳۸۷)، «بررسی ویژگی‌های نوع تکاملی شعر عرفانی»، ادیان و عرفان، سال پنجم، شمارۀ ۱۷، 69ـ91.
- ـــــــــــ (1392)، شعر قلندری، چ۱، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- برومند‌سعید، جواد (1384)، آیین قلندران، چ۱، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
- تودوروف، تزوتان (1395)، بوطیقای ساختارگرا، ترجمۀ محمد نبوی، چ۴، تهران: آگه.
- تینیانوف، یوری (1385)، «دربارۀ تحول ادبی»، در نظریۀ ادبیات (متن‌هایی از فرمالیست‌های روسی)، گردآوری و ترجمه به فرانسه: تزوتان تودوروف، ترجمۀ عاطفه طاهایی، چ۱، تهران: اختران.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان حافظ، بر اساس چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، چ۴، تهران: زوار.
- دوبروین، یوهانس توماس پیتر(۱۳۷۸)، شعر صوفیانه فارسی، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
- دهقان، علی، و صدیقی‌لیقوان، جواد (1394)، «از قلندر عطار تا رند حافظ»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال یازدهم، شمارۀ 44، 31ـ52.
- رزمجو، حسین (1375)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ۳، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
- زرقانی، سید مهدی، و دری، نجمه (1394)، «رده‌بندی غزلیات سنایی»، پژوهش‌های ادب عرفانی، سال نهم، شمارۀ 28، 35ـ58.
- زرقانی، سید مهدی، و قربان صباغ، محمودرضا (1395)، نظریۀ ژانر (نوع ادبی)، رویکرد تحلیلی‌تاریخی، چ۱، تهران: هرمس.
- سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص (1375)، عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
- شاه‌صنم، فرشته (1388)، «مقایسۀ غزل‌سرایی عطار و حافظ»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات فارسی، سبزوار: دانشگاه تربیت‌معلم سبزوار.
- شرافتی، زهرا، و نوروزی، زهرا (1398)، «صفات عرفانی و نمادین قلندران در آثار سنایی، عطار، مولانا و حافظ»، قند پارسی، سال دوم، شمارۀ 5، 137ـ160.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1387)، قلندریه در تاریخ، چ۳، تهران: سخن.
- شفیعیون، سعید (1393)، «گذری دیگرگون بر تذکره‌های ادبی» (بحثی در باب گونه‌شناسی تذکره‌های ادبی و ارائۀ طرحی برای تقسیم‌بندی آن‌ها)، فنون ادبی، سال ششم، شمارۀ 11، 85ـ104.
- شمیسا، سیروس (۱۳89)، انواع ادبی، چ۴ از ویرایش چهارم، تهران: میترا.
- طایفی، شیرزاد، و شاهسوند، عاطفه (1391)، «بررسی قلندریات در دیوان عطار نیشابوری»، ادیان و عرفان، سال 45، شمارۀ 2، 39ـ61.
- عراقى، فخرالدین (1363)، کلیات عراقى، تحقیق و تصحیح سعید نفیسى، چ۴، تهران: سنایى.
- عطار، فریدالدین محمد (1384)، دیوان عطار، تصحیح تقی تفضلی، چ۱۱، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- غلامرضایی، محمد (1388)، سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- فتوحی رودمعجنی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، چ۲، تهران: سخن.
- فرو، جان (1398)، ژانر، ترجمۀ لیلا میرصفیان، چ۱، تهران: علمی و فرهنگی.
- قاسمی، شیرین (1388)، «مؤلفه‌های غزل قلندرانه در غزلیات سنایی و عطار»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات فارسی، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
- قوامی، بدریه (1389)، «شاعر و شعر قلندری»، زبان و ادب فارسی، سال اول، شمارۀ 3، 143ـ162.
- لیکاف، جورج (1390)، «نظریۀ معاصر استعاره»، در استعاره: مبنای تفکر و ابزار زیبایی‌آفرینی، ترجمۀ فرزان سجودی، چ۲، تهران: سورۀ مهر، 135ـ230.
- ماحوزی، مهدی، و قاسمی، شهین (1392)، «بررسی مضامین ملامتی در غزل‌های عطار»، فصلنامۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال ششم، شمارۀ 3 (پیاپی 21)، 403ـ420.
- محبتی، مهدی (1379)، سیمرغ در جستجوی قاف: درآمدی بر سیر تحول عقلانیت در ادب فارسی، چ1، تهران: سخن.
- مرتضوی، منوچهر (1365)، مکتب حافظ (مقدمه بر حافظ‌شناسی)، تهران: توس.
- میرزایی، صدیقه (1391)، مقایسۀ ساختاری و محتوایی غزل قلندرانۀ سنایی با غزل عاشقانۀ سعدی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات فارسی، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
)
دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36
36دی 1401صفحه 211-234
- تاریخ دریافت: 22 آذر 1401
- تاریخ بازنگری: 15 دی 1401
- تاریخ پذیرش: 15 اسفند 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1401