مطالعات عرفانی

مسئولیت اخلاقی در اندیشۀ ابن‌عربی و اسپینوزا؛ طرح چالش از منظر نظریۀ تکامل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری فلسفۀ اخلاق، گروه فلسفۀ اخلاق، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران (نویسنده مسئول)

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد فلسفۀ اخلاق، گروه فلسفۀ اخلاق، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

در تمایز با آثار پیشین، پژوهش حاضر با تکیه بر مفروضات سه‌گانۀ خود (اول، مسئولیت اخلاقی به‌معنای امکان انتساب فعل به فاعل مختار و جواز داوری، سرزنش یا تنبیه نسبت به عمل اوست؛ دوم، در عرفان ابن‌عربی انسان به‌منزلۀ تجلی اسماء الهی ظهور یافته است و افعال او اصالتاً به فاعلیت الهی بازمی‌گردد؛ سوم، در فلسفۀ اسپینوزا آنچه در عالم وجود روی می‌دهد، به ذات یا حالاتِ جوهر واحد ارجاع دارد و فعلی خارج از این نظام موجَب تحقق نخواهد یافت) امکان سازگاری مسئولیت اخلاقی با دو نظام فکری مورد نظر را به پرسش کشانده است. نتیجۀ حاصل نشان می‌دهد که دو نظام فکری در قامت فلسفۀ پیشامدرن/ فلسفۀ مدرن از عهدۀ حل چالش مسئولیت اخلاقی برنمی‌آیند؛ اما اخلاق تکاملی ـ به‌ویژه در قرائت فلسفی دنیل دنت و تقریر او از بحث ارادۀ آزاد ـ قرائتی بدیل را در برابر موضع وجودشناسانۀ ابن‌عربی و اسپینوزا ارائه می‌دهد. در حل چالش مسئولیت، چاره‌ای جز ارجاع به تجارب تاریخی و شهودات عرفی و درنتیجه اخذ رویکرد عمل‌گرایانه در حوزۀ اخلاق نیست.

کلیدواژه‌ها

منابع

آرام، علیرضا. (۱۳۹۹). سه‌گانۀ اعتدال در عرفان ابن‌عربی. مطالعات عرفانی، شمارۀ 32، 35ـ52.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۲۰۱۱). الفتوحات المکیه. تصحیح احمد شمس‌الدین. بیروت، دار الکتب العلمیه.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۳۸۰). فصوص الحکم. تصحیح و تعلیق ابوالعلاء عفیفی. تهران: الزهراء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۳۹۱). مواقع النجوم. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.
اسپینوزا، باروخ. (۱۳۹۰). اخلاق. ترجمۀ محسن جهانگیری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
اسپینوزا، باروخ. (۱۳۹۶). رسالۀ الهی سیاسی. ترجمۀ علی فردوسی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
اسپینوزا، باروخ. (۱۳۹۵). شرح اصول فلسفۀ دکارت. ترجمۀ محسن جهانگیری. تهران: سمت.
اسکروتن، راجر. (۱۳۷۶). اسپینوزا. ترجمۀ اساعیل سعادت. تهران: طرح نو.
اشعری، ابوالحسن. (۱۹۹۵). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع. مطبعة مصریة.
تلمسانی، عفیف‌‌الدین. (۱۳۹۲). شرح فصوص الحکم. تصحیح اکبر راشدی‌نیا. تهران: سخن.
جهانگیری، محسن. (۱۳۸۴). در اقیانوس عرفان ابن‌عربی و فلسفۀ اسپینوزا. کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 91، ۴ـ۱۳.
داوکینز، ریچارد. (۱۳۹۹). ژن خودخواه. ترجمۀ شهلا باقری. تهران: اختران.
سندل، مایکل. (۱۳۹۷). انسان بی‌نقص. ترجمۀ افشین خاکباز. تهران: فرهنگ نشر نو.
 شانژو، ژان پیر و ریکور. (۱۳۹۷). پل، طبیعت و قاعده. ترجمۀ دکتر عبدالرحمن نجل رحیم و بابک احمدی. تهران: مرکز.
طباطبایی، جواد. (۱۳۹۵). تاریخ اندیشۀ سیاسی جدید در اروپا، جلد نخست: از نوزایش تا انقلاب فرانسه، دفتر سوم: نظام‌های نوآئین در اندیشۀ سیاسی. تهران: مینوی خرد.
نادلر، استیون. (۱۳۹۳). باروخ اسپینوزا. ترجمۀ حسن امیری آرا. تهران: ققنوس.
یاسپرس، کارل. (۱۳۷۵). اسپینوزا؛ فلسفه، الهیات و سیاست. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: طرح نو.
Dennett, Daniel C. (1996). Darwin’s Dangerous Idea; Evolution and the Meanings of Life. London: Penguin.
Dworkin, G. (Edit). (1970). Determinism, Free Will and Moral Responsibility. Prentice Hall.
Echeñique, J. (2012). Aristotle's Ethics and Moral Responsibility. Cambridge University Press.
Joyce, R, (2006). The Evolution of Morality. Cambridge: MIT Press.
Mayerfeld, J. (2002). Suffering and Moral Responsibility, Oxford University Press.
Moya, C. (2006). Moral Responsibility. The Ways of Scepticism, Routledge.
Waller, Bruce N. (2011). Against Moral Responsibility. Cambridge: MIT Press.
مطالعات عرفانی
دوره 19، شماره 1 - شماره پیاپی 37
شهریور 1402
صفحه 5-28
  • تاریخ دریافت: 24 اسفند 1401
  • تاریخ بازنگری: 28 اردیبهشت 1402
  • تاریخ پذیرش: 28 خرداد 1402
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402