نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• علیرضا آرام ¹
• فائزه شهرکی ²

¹ دانش‌آموختۀ دکتری فلسفۀ اخلاق، گروه فلسفۀ اخلاق، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران (نویسنده مسئول)

² دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد فلسفۀ اخلاق، گروه فلسفۀ اخلاق، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

در تمایز با آثار پیشین، پژوهش حاضر با تکیه بر مفروضات سه‌گانۀ خود (اول، مسئولیت اخلاقی به‌معنای امکان انتساب فعل به فاعل مختار و جواز داوری، سرزنش یا تنبیه نسبت به عمل اوست؛ دوم، در عرفان ابن‌عربی انسان به‌منزلۀ تجلی اسماء الهی ظهور یافته است و افعال او اصالتاً به فاعلیت الهی بازمی‌گردد؛ سوم، در فلسفۀ اسپینوزا آنچه در عالم وجود روی می‌دهد، به ذات یا حالاتِ جوهر واحد ارجاع دارد و فعلی خارج از این نظام موجَب تحقق نخواهد یافت) امکان سازگاری مسئولیت اخلاقی با دو نظام فکری مورد نظر را به پرسش کشانده است. نتیجۀ حاصل نشان می‌دهد که دو نظام فکری در قامت فلسفۀ پیشامدرن/ فلسفۀ مدرن از عهدۀ حل چالش مسئولیت اخلاقی برنمی‌آیند؛ اما اخلاق تکاملی ـ به‌ویژه در قرائت فلسفی دنیل دنت و تقریر او از بحث ارادۀ آزاد ـ قرائتی بدیل را در برابر موضع وجودشناسانۀ ابن‌عربی و اسپینوزا ارائه می‌دهد. در حل چالش مسئولیت، چاره‌ای جز ارجاع به تجارب تاریخی و شهودات عرفی و درنتیجه اخذ رویکرد عمل‌گرایانه در حوزۀ اخلاق نیست.

کلیدواژه‌ها

• ابن‌عربی
• اخلاق تکامل‌گرایانه
• اسپینوزا
• قانون طبیعت
• مسئولیت اخلاقی
• وحدت وجود