مطالعات عرفانی
کیفیت تمثیل در انتقال معرفت عرفانی و اهمیت مخاطب در معنای نهایی آن از منظر عین‌القضات همدانی
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیئت‌علمی مؤسسۀ آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی
2 دانشجوی دکتری حکمت هنرهای دینی، دانشگاه ادیان و مذاهب، نویسندة مسئول
3 عضو هیئت‌علمی مؤسسۀ آموزش عالی هنر و اندیشۀ اسلامی
چکیده
معرفت و شهود عرفانی فقط برای شخص شهودکننده ظهور می‌‌یابد؛ این تجربه آن‌گونه که ادراک میشود، قابل انتقال به غیر نیست. اما تمثیل به شکل خاصی چنین وظیفه‌ای را بر عهده دارد. هدف پژوهش حاضر مشخص نمودن جایگاه، کیفیت و نحوۀ دریافت تمثیل در انتقال معرفت عرفانی است. برای نیل به این هدف از روش توصیفی‌تحلیلی بهره برده‌ایم. البته تمثیل در نظرگاه عین‌القضات محدود به معرفت عرفانی نیست و در اساس ساختار نام‌گذاری با توجه به استقلال اسم از مسما به‌مثابۀ یک تمثیل توجیه میشود و در یک سلسله‌مراتب وجه تمثیلی بیشتری برای معرفت عرفانی در نظر گرفته میشود. حتی می‌توان گفت معرفت عرفانی برای شخص ادراک‌کنندۀ آن نیز ادراکی تمثیلی است و درواقع انتقال تمثیلی و زبانی این معرفت، تمثیل مضاعف به‌حساب می‌آید. در تمثیل از معرفت عرفانی محسوس بودن، زیبا بودن و داشتن وجه تشابه با امر ملکوتی ازجمله ویژگی‌های فرم تمثیلی است. هرچند در هنگام خلق یک اثر عرفانی، معنای یکه و منحصربه‌فردی در نظر خالق آن وجود دارد که به‌نحو قراردادی وضع شده است، در مقام ادراک اثر تمثیلی با ساخت معانی متعدد مواجهیم که در نسبت با افراد مختلف شکل می‌گیرند. این معانی جدید حاصل جمع معانی درون مخاطب و معنای تعبیه‌شده در اثر هستند. تمثیل در یک وجود دوگانه ازطرفی برای فهم همگان می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد و ازطرف دیگر از بیان صریح حقایق جلوگیری می‌کند؛ همچنین برای شخص تمثیل‌کننده نیز امکان اشاره به حقیقت غیرقابل فهم را حاصل می‌کند.
کلیدواژه‌ها
منابع
قرآن کریم.
ابن‌سینا. (۱۴۰۵). الشفاء: المنطق. تصحیح ابراهیم بیومی مدکور. قم: مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی(ره).
ابن‌سینا. (۱۳۶۶). معراج‌نامه. تصحیح نجیب مایل هروی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۹۴۶). فصوص الحکم. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.
ابن‌قدامه، جعفر. (۱۳۰۲). نقد الشعر. قسطنطنیه: مطبعة الجوائب.
حافظ شیرازی. (۱۳۹۰). دیوان حافظ. تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی. قم: جمال.
خلیلی، علی‌اصغر، و حسن‌پور آلاشتی، حسین. (۱۳۹۸). بررسی و تحلیل تصویر در تمهیدات عین‌القضات همدان. شفای دل، ۲(۴)، ۷۷ـ۱۰۵.
خوانساری، محمد. (۱۳۹۱). دورۀ مختصر منطق صوری. تهران: دانشگاه تهران.
روهبان، سیده کوثر و همکاران. (۱۳۹۸). تمثیل‌های شطحی در آثار عین‌القضات همدانی. مطالعات زبانی و بلاغی، ۱۰(۲۰)، ۵۷ـ۹۰.
شمیسا، سروش. (۱۳۷۰). بیان. تهران: فردوس.
طوسی، خواجه نصیرالدین. (۱۳۶۷). اساس الاقتباس. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
عین‌القضات همدانی. (۱۳۹۳). تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. تهران: اساطیر.
عین‌القضات همدانی. (۱۳۹۲). زبدة الحقایق. تصحیح عفیف عسیران. ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد. تهران: اساطیر.
عین‌القضات همدانی. (۱۳۷۹). زبدة الحقایق. تصحیح عربی عفیف عسیران. ترجمۀ مهدی تدین. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
عین‌القضات همدانی. (۱۳۸۹). شکوی الغریب همراه رسالۀ حقیقت مذهب. ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد. تهران: اساطیر.
عین‌القضات همدانی. (۱۳۸۷). نامه‌های عین‌القضات. تصحیح علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: اساطیر.
فتحی، زهرا و همکاران. (۱۴۰۰). تمثیل ارکان پنج‌گانۀ اسلام از دیدگاه عین‌القضات همدانی. تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، ۱۳(۴۷)، ۵۳ـ۷۵.
کاپلستون، فردریک چارلز. (۱۳۸۸). تاریخ فلسفه. ترجمۀ سید جلال‌الدین مجتبوی. تهران: علمی و فرهنگی.
کانت، ایمانوئل. (۱۳۹۳). نقد قوۀ حکم. ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان. تهران: نی.
مطلوب، احمد. (۲۰۰۰). معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
مکی، ابوطالب. (۱۴۱۷ق). قوت القلوب فی معاملة المحبوب. تصحیح باسل عیون السود. بیروت: دارالکتب العلمیه.
میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر، و نیازی، شهرزاد. (۱۳۸۹). بررسی و تحلیل زبان عرفانی در آثار عین‌القضات همدانی. پژوهش‌های فلسفی-کلامی، ۱۲(۱ و ۲)، پیاپی 45ـ46، ۲۶۶ـ۲۸۶.
همایی، جلال‌الدین. (۱۳۸۹). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: اهورا.
همدانی، میرسیدعلی. (۱۳۸۸). اسرار النقطه. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.
یثربی، سید یحیی. (۱۳۹۱). عرفان نظری. قم: بوستان کتاب.
- Jakobson, R. (1987). Language in Literature. Edited by Krystyna Pomorska and Stephen Rudy. Cambridge, Massachusetts: the Belknap Press of Harvard Press.
- Seymour, L. )2017). An Analysis of Roland Barthes’s The Death of the Author. New York: Macat International Ltd.
)
دوره 19، شماره 1 - شماره پیاپی 37
شهریور 1402
- تاریخ دریافت: 31 خرداد 1402
- تاریخ بازنگری: 05 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 08 مرداد 1402
- تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402