مطالعات عرفانی

تحلیل و تبیین شاخصه‌های رئالیسم عرفانی در داستان‌های کشف المحجوب هجویری

نوع مقاله : مقاله علمی -ترویجی

نویسندگان

1 دکترای زبان و ادبیات فارسی ، گرایش عرفان اسلامی

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی (گرایش عرفان اسلامی)، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران (نویسندۀ مسئول)

چکیده

رئالیسم عرفانی یک شیوۀ بالقوۀ روایی در ادبیات داستانی به‌ویژه تذکره‌نگاری‌های صوفیانه و حکایت‌های عارفانه است که رویدادهای شگفت، خارق‌العاده و کرامات اولیا در این نوع از رئالیسم، در بستری کاملاً واقع‌گرایانه رخ می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که آن‌ها را همانند واقعیتی عینی و ملموس، قابل قبول و باورپذیر می‌کند. مسئلۀ اساسی در این پژوهش که به‌شیوۀ کتابخانه‌ای و تحلیلی‌توصیفی صورت گرفته است، وجود و بروز چنین شیوۀ روایی در داستان‌های کشف المحجوب و تبیین شاخصه‌هایی همچون شیوۀ روایت، تأثیر شگرف درون‌مایه بر ساختار داستان، لحن شاعرانگی و باورپذیری ا‌ست که ازجمله ویژگی‌های ساختاری این نوع از رئالیسم است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که این شیوۀ روایی- داستانی و این نوع از رئالیسم نه‌تنها در حکایت‌ها و داستان‌های کشف المحجوب، بلکه در تمامی حکایات و قصص عرفانی نمایان و مشهود است و تمامی تذکره‌های عرفانی ظرفیت و قابلیت تحلیل و بررسی از منظر رئالیسم عرفانی را دارا هستند و این نوع از رئالیسم را می‌توان به‌عنوان سبک و مکتب خاص متون متصوفه و داستان عرفانی در نظر گرفت.

کلیدواژه‌ها

منابع
قرآن کریم.
ابراهیمی، نادر. (1370). صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها تاریخ تحلیلی پنج هزار سال ادبیات داستانی ایران. تهران: گستره.
اخوت، احمد. (1371). دستور زبان داستان. تهران: نشر فردا
باستی، ملیحه. (1389). بررسی ویژگی‌های سبکی کشف المحجوب. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی. دانشگاه علامه طباطبائی.
پرهام، سیروس (دکتر میترا). (1345). رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات. چ3. تهران: نشر نیل.
پورنامداریان، تقی. (1386). تخیل هنری و نمودهای آن در آثار عطار. گوهر گویا، 1(2)، 1ـ30.
تولان، مایکل. (1386). روایت‌شناسی: درآمدی زبان‌شناختی– انتقادی. ترجمۀ فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.
حاتمی‌نیا، سیما، و مرادی، لیلا. (۱۳۹۸). ولی و خرق عادت (کرامت) در کشف المحجوب. مجلۀ مطالعات نقد زبانی و ادبی، شمارۀ ۱۱، ۳۶ـ۵۹.
خزاعی‌فر، علی. (1384). رئالیسم جادویی در تذکرة الاولیاء. نامۀ فرهنگستان، 7(1)، پیاپی 25، 6ـ21.
دهقانی، ناهید. (1388). بررسی عناصرایجاد انسجام متن در کشف المحجوب. آینۀ میراث، شمارۀ ۴۵، ۹۹ـ۱۲۰.
دهقانی، ناهید. (1390). بررسی تحلیل و ساختار روایت در کشف المحجوب هجویری براساس الگوی نشانه‌شناسی روایی گرماس. متن‌پژوهی ادبی، شمارۀ ۴۸، ۹ـ۳۲.
ذاکرالحسینی، محسن. (۱۳۸۴). تصحیح کشف المحجوب هجویری. نامۀ فرهنگستان، شمارۀ ۲۷، ۱۱۷ـ۱۳۷.
رودگر، محمد. (۱۳۹۶). رئالیسم عرفانی مقایسۀ تذکره‌نگاری تصوف با رئالیسم جادویی با تأکید بر آثار مارکز. تهران: سورۀ مهر، 28ـ51.
رودگر، محمد. (1396). نظریۀ رئالیسم عرفانی در ادبیات داستانی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی ادبیات تطبیقی، 5(۳)، ۲۸ـ۵۱.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1353). ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.
سید حسینی، رضا. (1384). مکتب‌های ادبی. چ13. تهران: نگاه.
عابدینی، محمود. (۱۳۸۴). کشف المحجوب و هجویری. مطالعات عرفانی، شمارۀ ۲، ۱۷ـ۳۶.
غلامرضایی، محمد. (1388). سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه از اوایل قرن پنجم تا اوایل قرن هشتم (کلیات). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قدوسیان، عبدالحمید. (1398). بررسی اجمالی سبک‌شناسی کتاب کشف المحجوب هجویری. مطالعات علوم انسانی، شمارۀ ۲۰، ۱ـ۷.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1390). رسالۀ قشیریه. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کارآموز، فتحیه السادات و همکاران. (۱۳۹۸). بررسی، تحلیل و مقایسۀ کرامات در کشف المحجوب هجویری و رسالۀ  قشیریه. جستارنامۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ ۱۰، ۳۲ـ۵۷.
گرامی، زینب. (1390). مقایسۀ کشف المحجوب و ترجمۀ رسالۀ قشیریه از منظر ساختار و محتوا. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد. دانشگاه پیام نور استان فارس.
گرانت، دیمیان. (1375). رئالیسم. ترجمۀ حسن افشار. چ3. تهران: نشر مرکز.
مجیدی، فاطمه و همکاران. (139۳). سبک‌‌شناسی کشف المحجوب با رویکرد نظریۀ انتقادی در چارچوب دستور نقش گرای هلیدی. گوهر گویا، ۸(۲)، پیاپی ۲۷، ۱۲۳ـ۱۵۶.
مدرسی، فاطمه و همکاران. (1392). تحلیل حکایات تعلیمی تذکرة الاولیاء بر پایۀ الگوی روایی گریماس. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، 5(20)، ۷۳ـ۱۰۲.
مستملی بخاری، ابو ابراهیم اسماعیل بن محمد. (1390). شرح تعرف لمذهب التصوف، مقدمه و تصحیح محمد روشن. تهران: انتشارات اساطیر.
نحوی، اکبر، و دهقانی، ناهید. (۱۳۸۹). بررسی ساختار متن در کشف المحجوب. نشریۀ شعرپژوهی، شمارۀ ۶، ۱۴۷ـ۱۷۲.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1389). کشف المحجوب. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمد عابدی. چ6. تهران: سروش.
مطالعات عرفانی
دوره 19، شماره 1 - شماره پیاپی 37
شهریور 1402
  • تاریخ دریافت: 05 اسفند 1401
  • تاریخ بازنگری: 10 فروردین 1402
  • تاریخ پذیرش: 28 خرداد 1402
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402