جهش معنایی در زبان عارفان براساس نظریۀ معناشناسی قالب‌بنیاد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

2 دانشیار گروه زبان شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

سازوکاری شناختی-زبانی که در پس گسترۀ وسیعی از رفتارهای زایای زبانی عرفا مشهود است، مبتنی است بر خروجِ مداوم از بافتی که در جریان فرایند برخطِ ساخت معنا شکل می‌گیرد. این تخطی شناختی در روند معناسازی، مخاطب و شنونده را وامی‌دارد با سازمان‌دهی مؤلفه‌های معنایی موجود در قالب تکیه‌گاه و برانگیختن دوبارۀ همین مؤلفه‌ها در قالبی نو که با آن‌ها سازگاری بیشتری دارد، بر جهش‌های معنایی در زبان عرفان فائق آید. این فرایند شناختی که طی آن خواننده ناگزیر به بازتحلیل معناشناختی و کاربردشناختی مؤلفه‌های موجود در بازنمایی بافتی است، «چرخش قالب» نام دارد. تجزیه و تحلیل نمونه‌های ارائه‌شده در این مقاله براساس مفهوم «قالب»، «چرخش قالب» و ابزارهای تحلیلی نظریۀ معناشناسی قالب‌بنیاد، ظرفیت این سازوکار شناختی را برای گفتمان عرفانی مورد بحث قرار می‌دهد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بافت‌گریزی در زبان عارفان، چرخش قالب و جهش‌های معنایی نوعی خلاقیت زبانی است که تنش بین خوانش مناسب بافت و خوانش ثانویه، نقض عمدی عقلانیت متعارف، سازمان‌دهی مجدد محیط‌های شناختی و درنتیجه ایجاد معنای جدید را به‌ دنبال دارد.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (۱۴۱۴ق). لسان ‌العرب. بیروت: دار صادر.
افراسیابیان، حسین. (1394). بررسی کاریکلماتورهای زبان فارسی براساس مدل فضاسازی کُلسون. دانشگاه شیراز: دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
ان‍ص‍اری‌، ع‍ب‍دال‍له ‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د. (۱۳۶۲).طبقات الصوفیه. تهران: توس.
اونز، وی ویان و گرین ملانی. (1400). الف - ب زبان‌شناسی‌شناختی (1). ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه
بالو و رضاپور. (۱۴۰۰). «بررسی ساحات تفسیر زمینه‌زدایانۀ ابوسعید در اسرار التوحید». فصلنامۀ علمی ادبیات عـرفانـی و اسطوره‌شنـاختی، 17 (64)، 89ـ115.
بهاءالدین ولد، محمد بن حسین. (13۳۳). معارف: مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: طهوری.
جامى، عبدال‍رح‍م‍ن ‌ب‍ن‌ اح‍م‍د. (1858). نفحات ‌الأنس. کلکته: مطبعة لیسى.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۴۱۲ق). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دار الشامیه.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1374). بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی. تهران: علمی.
سمعانى، احمد. (1387). روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح. چ۲. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1387). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1385). موسیقی شعر. تهران: انتشارات توس.
عطار، شیخ فریدالدین. (1386). مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
عطار، شیخ فریدالدین. (1905)‌. تذکرة الاولیا‌ء. تصحیح رینولد نیکلسون. لیدن: مطبعة لیدن.
ق‍ش‍ی‍ری‌، ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌ ب‍ن‌ ه‍وازن.‌ (۱۳۷۴).‌ رس‍ال‍ۀ‌ ق‍ش‍ی‍ری‍ه. ترجمۀ اب‍وع‍ل‍ی ‌ح‍س‍ن‌ بن ‌اح‍م‍د ع‍ث‍م‍ان‍ی‌‏‫‏. تصحیحات‌ و اس‍ت‍دراک‍ات‌ ب‍دی‍ع‌ال‍زم‍ان‌ ف‍روزان‍ف‍ر. ‫ت‍ه‍ران‌‏‫: ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌‏‫.
مایر، فریتس. (1382). بهاء ولد زندگی و عرفان او اثر. ترجمۀ مریم مشرف. تهران: هرمس.
محمدبن‌منور. (1899). اسرار التوحید فی مقامات ‌الشیخ‌ ابو‌سعید میهنی. الیاس میرزا بوراغانسکى - بطرزبورغ (سن پطرزبورگ).
Attardo, S., Attardo, D. H., Baltes, P., & Petray, M. J. (1994). The linear organization of jokes: Analysis of two thousand texts. Humor: International Journal of Humor Research 7(1): 27-54.
Coulson, Seana, Thomas P. Urbach & Marta Kutas. 2006. Looking back: Joke comprehension and the space structuring model. Humor: International Journal of Humor Research 19(3).229–250. https://doi.org/10.1515/HUMOR.2006.013
Coulson, Seana. 2001. Semantic leaps: Frame-shifting and conceptual blending in meaning construction. Cambridge/New York: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511551352
Coulson, Seana. 2015. Frame-shifting and frame semantics: Joke comprehension on the space structuring model. In Geert Brône, Kurt Feyaerts & Tony Veale (eds.), Cognitive linguistics and humor research, 167–190. Berlin/Boston:Walter de Gruyter.https://doi.org/10.1515/9783110346343-009
Fillmore, C. J. (1968). The case for case. In E. Bach, R. T. Harm (eds.), Universals of Linguistic Theory, New York: Holt, Rinehart and Winston, 1-90.
Fillmore, C. J. (1982). Frame Semantics. In Linguistic Society of Korea (ed.).Linguistics in the morning calm. Seoul: Hanshin Publishing. pp. 111–136.
Grice, H.P. (1975). Logic and Conversation. In Cole P, Morgan J.L
Langacker, Ronald. W. (1987). Foundations of Cognitive Grammar. Theoretical Prerequisites, Stanford: Stanford University Press.
Lee, D. (2001). Cognitive Linguistics. Oxford: Oxford University Press.
Minsky, M. (1975). Frame system theory. In P. N. Johnson-Laird, P. C. Wason (eds.), Thinking: Readings in Cognitive Science. Cambridge, UK:Cambridge University Press, 355-376.
Sanford, A. J. & Garrod, S. C. (1981). Understanding Written Language: Explorations Beyond the Sentence. Chichester, UK: John Wiley & Sons.
Schank, R. C. & Abelson, R. P. (1977). Scripts, Plans, Goals, and Understanding: An Inquiry into Human Knowledge Structures. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Sperber, D. & Wilson, D. (1911). Relevance: Communication and Cognition. Oxford: Blackwell
  • تاریخ دریافت: 28 خرداد 1402
  • تاریخ بازنگری: 28 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 08 مرداد 1402
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402