نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• زینب اکبری ¹
• ارسلان گلفام ²

¹ پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

² دانشیار گروه زبان شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

سازوکاری شناختی-زبانی که در پس گسترۀ وسیعی از رفتارهای زایای زبانی عرفا مشهود است، مبتنی است بر خروجِ مداوم از بافتی که در جریان فرایند برخطِ ساخت معنا شکل می‌گیرد. این تخطی شناختی در روند معناسازی، مخاطب و شنونده را وامی‌دارد با سازمان‌دهی مؤلفه‌های معنایی موجود در قالب تکیه‌گاه و برانگیختن دوبارۀ همین مؤلفه‌ها در قالبی نو که با آن‌ها سازگاری بیشتری دارد، بر جهش‌های معنایی در زبان عرفان فائق آید. این فرایند شناختی که طی آن خواننده ناگزیر به بازتحلیل معناشناختی و کاربردشناختی مؤلفه‌های موجود در بازنمایی بافتی است، «چرخش قالب» نام دارد. تجزیه و تحلیل نمونه‌های ارائه‌شده در این مقاله براساس مفهوم «قالب»، «چرخش قالب» و ابزارهای تحلیلی نظریۀ معناشناسی قالب‌بنیاد، ظرفیت این سازوکار شناختی را برای گفتمان عرفانی مورد بحث قرار می‌دهد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بافت‌گریزی در زبان عارفان، چرخش قالب و جهش‌های معنایی نوعی خلاقیت زبانی است که تنش بین خوانش مناسب بافت و خوانش ثانویه، نقض عمدی عقلانیت متعارف، سازمان‌دهی مجدد محیط‌های شناختی و درنتیجه ایجاد معنای جدید را به‌ دنبال دارد.

کلیدواژه‌ها

• جهش معنایی
• حکایت عرفانی
• معناشناسی قالب‌بنیاد
• چرخش قالب
• زبان عرفانی