سیمای مشایخ صوفیه در متون منثور عرفانی عصر مغول با تأکید بر نظریۀ هژمونی آنتونیو گرامشی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران (نویسنده مسئول)

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

عرفان و تصوف اسلامی یکی از مکاتب مهم تاریخ است که در طول دورۀ پرفرازونشیب خود از مسائل گوناگونی متأثر شده است که سبب رواج یا زوال آن را مهیا کرده‌اند. این پژوهش با روش تحلیلی‌توصیفی و بهره‌گیری از منابع معتبر کتابخانه‌ای، سیمای مشایخ متصوفه عصر مغول را با تأکید بر نظریۀ هژمونی آنتونیو گرامشی، بررسی کرده است. به عقیدۀ گرامشی، هژمونی بدون اجبار با تکیه بر اقناع و رضایت عمومی صورت می‌گیرد. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد در قرن هفتم که ایران با حملۀ وحشیانۀ مغول و تاتار روبه‌رو شد، تصوف با هژمونی فرهنگی چون سخنان پیامبران و امامان، فرهنگ رفتاری مشایخ، احترام قائل بودن برای دیگران، مزمت دنیا، شهوت‌گریزی، هژمونی اجتماعی چون وجود اشخاصی با عنوان شیخ، کلام مثبت بزرگان دربارۀ عارفان، تبلیغ شاگردان، هژمونی فرهنگی مانند قائل بودن کرامات برای شیوخ، ترس از اعمال مشایخ، باور شیخ به بزرگی خود و تبلیغ آن، انطباق مشرب فکری نویسنده با شیخ، باور به الهامات غیبی، باور به تقدیر، هژمونی سیاسی مانند موضع‌گیری پادشاه، جنبۀ تقدس تصوف و متصوفه، قدرت پیدا کرده است و سبب اقناع و رضایت عمومی شده است. قابل تبیین است به‌دلیل قوی بودن رهبری احساسی در اذهان مردم، در قرن هفتم هژمونی ایدئولوژی ملموس‌تر است تا جایی که هجوم مغولان موهبت و ارادۀ الهی تصور می‌شد. حملۀ مغول موجب شد در این عصر افراد هرچه بیشتر به تصوف و خانقاه‌‌ها روی آورند و روح زخمی خود را با مرهم اقبال به تصوف اندکی التیام بخشند.

کلیدواژه‌ها

 
منابع
آجیلی، هادی، و جلوداری، ام‌البنین. (1395). بایسته‌ها و الزامات شکل‌گیری هژمونی جهانی و منطقه‌ای. فصلنامۀ پژوهش‌های سیاسی، 6(5)، 1ـ20.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۳۹۹). فصوص‌ الحکم. ترجمۀ حسین مریدی. چ۲. تهران: جامی.
اعتماد، شاپور. (1383). معادلات و تناقضات گرامشی. ترجمۀ محمدرضا زمردی. تهران: طرح نو.
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. (۱۳۸۳). اوراد الاحباب و فصوص‌ الآداب. به کوشش ایرج افشار. چ۲. تهران: دانشگاه تهران.
بلوم، ویلیام تئودور. ( 1373). نظریه‌های نظام سیاسی. ترجمۀ احمد تدین. ج2. تهران: آران.
بوکوک، روبرت. (۱۳۹۹). هژمونی در باب چگونگی سیاست اخلاقی. ترجمۀ بهزاد باغی‌دوست و کاوه عباسی. تهران: گام نو.
بیانی، شیرین. (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پارسادوست، منوچهر. (1375). شاه‌اسماعیل اول. تهران: شرکت سهامی انتشارات.
پارسادوست، منوچهر. (۱۳۸۴). مغولان و نقش آنان در به قدرت رسیدن صفویان. مجلۀ بخارا، شمارۀ ۴۳، ۱۰۷ـ۱۱۸.
جامی، عبدالرحمن. (1370). نفحات ‌الانس من حضرات القدس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمود عابدی. تهران: اطلاعات.
جانعلیان، مهدی. (1402). بررسی تاریخی-اجتماعی ارتباط عرفان متصوفه با سیاست و قدرت در ایران عصر مغول. فصلنامۀ عرفان اسلامی، 20(77)، 205ـ۲۲۴.
جوینی، عطاملک. (1379). تاریخ جهان‌گشا. به سعی و اهتمام محمد بن عبدالوهاب قزوینی. هلند.
راجر، سایمون. (1394). درآمدی بر اندیشه‌های سیاسی آنتونیو گرامشی؛ هژمونی، انقلاب و روشنفکران. ترجمۀ محمدکاظم شجاعی. تهران: سبزان.
راجر، سایمون. (۱۳۹۹). درآمدی بر اندیشه‌های سیاسی آنتونیو گرامشی. ترجمۀ محمداسماعیل نوذری. تهران: پارمیدا.
روبرت، دوز، و سیمور، مارتین لیپست. (۱۳۷۳). جامعه‌شناسی سیاسی. ترجمۀ محمدحسین فرجاد. تهران: توس.
شیبی، کامل مصطفی. (1359). تشیع و تصوف تا آغاز سدۀ دوازدهم هجری. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح‌الله. (1386). تاریخ ادبیات در ایران. چ۱۴. تهران: نگار هاتف.
قنبری عبدالملکی، رضا، و فیروزیان‌پور، آیلین. (1399). بازنمایی هژمونی و ضدهژمونی در گفتمان شعر جمهوری محمدتقی بهار بر مبنای آرای آنتونیو گرامشی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ ۵۶، ۷۷ـ۱۰۴.
قیصری، داوود بن محمود. (1416). رسائل قیصری: التوحید و النبوة و الولایة، اساس الوحدانیة و مبنی الفردانیة، نهایة البیان فی درایة الزمان. ترجمۀ حیدر شجاعی. تهران: مولی.
کیانی، محسن. (1369). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری.
گرامشی، آنتونیو. (1398). گرامشی و انقلاب؛ مقالاتی پیرامون انقلاب اکتبر. ترجمۀ علیرضا نیاززادۀ نجفی. تهران: چرخ.
گرامشی، آنتونیو. (1396). دولت و جامعۀ مدنی. ترجمۀ عباس میلانی. چ۴. تهران: اختران.
گرامشی، آنتونیو. (1398). گرامشی و انقلاب؛ مقالاتی پیرامون انقلاب اکتبر. ترجمۀ علیرضا نیاززاده نجفی. تهران: چرخ.
لاکلائو، ارنستو، و موفه، شانتال. (1392). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی. تهران: ثالث.
ماسه، هانری. (1357). معتقدات و آداب ایرانی. ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر. تهران: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
موسوی، سید جلال. (1396). تصوف عصر صفوی و ادبیات آن دوره. تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (۱۴۰۰). فیه مافیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ۹. تهران: مهارت نو.
نجم‌الدین رازی، عبدالله بن محمد. (۱۳۸۳). مرصاد العباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. چ۱۰. تهران: کتابخانۀ ملی.
نسفی، عزیزالدین ‌بن محمد. (1391). بیان التنزیل. تصحیح و تعلیق علی‌اصغر میرباقری‌فرد. تهران: سخن.
نصر، سید حسین. (1371). سه حکیم مسلمان. ترجمۀ احمد آرام. تهران: امیرکبیر.
نوذری، حسینعلی. (1380). فلسفۀ تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری. تهران: طرح نو.
ولد، بهاءالدین محمد بن جلال‌الدین محمد. (۱۳۶۷). معارف. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
یثربی، سید یحیی. (1391). عرفان نظری؛ تحقیقی در سیر تکاملی و اصول و مسائل تصوف. ویراست دوم. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
 
منابع
آجیلی، هادی، و جلوداری، ام‌البنین. (1395). بایسته‌ها و الزامات شکل‌گیری هژمونی جهانی و منطقه‌ای. فصلنامۀ پژوهش‌های سیاسی، 6(5)، 1ـ20.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۳۹۹). فصوص‌ الحکم. ترجمۀ حسین مریدی. چ۲. تهران: جامی.
اعتماد، شاپور. (1383). معادلات و تناقضات گرامشی. ترجمۀ محمدرضا زمردی. تهران: طرح نو.
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. (۱۳۸۳). اوراد الاحباب و فصوص‌ الآداب. به کوشش ایرج افشار. چ۲. تهران: دانشگاه تهران.
بلوم، ویلیام تئودور. ( 1373). نظریه‌های نظام سیاسی. ترجمۀ احمد تدین. ج2. تهران: آران.
بوکوک، روبرت. (۱۳۹۹). هژمونی در باب چگونگی سیاست اخلاقی. ترجمۀ بهزاد باغی‌دوست و کاوه عباسی. تهران: گام نو.
بیانی، شیرین. (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پارسادوست، منوچهر. (1375). شاه‌اسماعیل اول. تهران: شرکت سهامی انتشارات.
پارسادوست، منوچهر. (۱۳۸۴). مغولان و نقش آنان در به قدرت رسیدن صفویان. مجلۀ بخارا، شمارۀ ۴۳، ۱۰۷ـ۱۱۸.
جامی، عبدالرحمن. (1370). نفحات ‌الانس من حضرات القدس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمود عابدی. تهران: اطلاعات.
جانعلیان، مهدی. (1402). بررسی تاریخی-اجتماعی ارتباط عرفان متصوفه با سیاست و قدرت در ایران عصر مغول. فصلنامۀ عرفان اسلامی، 20(77)، 205ـ۲۲۴.
جوینی، عطاملک. (1379). تاریخ جهان‌گشا. به سعی و اهتمام محمد بن عبدالوهاب قزوینی. هلند.
راجر، سایمون. (1394). درآمدی بر اندیشه‌های سیاسی آنتونیو گرامشی؛ هژمونی، انقلاب و روشنفکران. ترجمۀ محمدکاظم شجاعی. تهران: سبزان.
راجر، سایمون. (۱۳۹۹). درآمدی بر اندیشه‌های سیاسی آنتونیو گرامشی. ترجمۀ محمداسماعیل نوذری. تهران: پارمیدا.
روبرت، دوز، و سیمور، مارتین لیپست. (۱۳۷۳). جامعه‌شناسی سیاسی. ترجمۀ محمدحسین فرجاد. تهران: توس.
شیبی، کامل مصطفی. (1359). تشیع و تصوف تا آغاز سدۀ دوازدهم هجری. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح‌الله. (1386). تاریخ ادبیات در ایران. چ۱۴. تهران: نگار هاتف.
قنبری عبدالملکی، رضا، و فیروزیان‌پور، آیلین. (1399). بازنمایی هژمونی و ضدهژمونی در گفتمان شعر جمهوری محمدتقی بهار بر مبنای آرای آنتونیو گرامشی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ ۵۶، ۷۷ـ۱۰۴.
قیصری، داوود بن محمود. (1416). رسائل قیصری: التوحید و النبوة و الولایة، اساس الوحدانیة و مبنی الفردانیة، نهایة البیان فی درایة الزمان. ترجمۀ حیدر شجاعی. تهران: مولی.
کیانی، محسن. (1369). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری.
گرامشی، آنتونیو. (1398). گرامشی و انقلاب؛ مقالاتی پیرامون انقلاب اکتبر. ترجمۀ علیرضا نیاززادۀ نجفی. تهران: چرخ.
گرامشی، آنتونیو. (1396). دولت و جامعۀ مدنی. ترجمۀ عباس میلانی. چ۴. تهران: اختران.
گرامشی، آنتونیو. (1398). گرامشی و انقلاب؛ مقالاتی پیرامون انقلاب اکتبر. ترجمۀ علیرضا نیاززاده نجفی. تهران: چرخ.
لاکلائو، ارنستو، و موفه، شانتال. (1392). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی. تهران: ثالث.
ماسه، هانری. (1357). معتقدات و آداب ایرانی. ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر. تهران: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
موسوی، سید جلال. (1396). تصوف عصر صفوی و ادبیات آن دوره. تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (۱۴۰۰). فیه مافیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ۹. تهران: مهارت نو.
نجم‌الدین رازی، عبدالله بن محمد. (۱۳۸۳). مرصاد العباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. چ۱۰. تهران: کتابخانۀ ملی.
نسفی، عزیزالدین ‌بن محمد. (1391). بیان التنزیل. تصحیح و تعلیق علی‌اصغر میرباقری‌فرد. تهران: سخن.
نصر، سید حسین. (1371). سه حکیم مسلمان. ترجمۀ احمد آرام. تهران: امیرکبیر.
نوذری، حسینعلی. (1380). فلسفۀ تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری. تهران: طرح نو.
ولد، بهاءالدین محمد بن جلال‌الدین محمد. (۱۳۶۷). معارف. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
یثربی، سید یحیی. (1391). عرفان نظری؛ تحقیقی در سیر تکاملی و اصول و مسائل تصوف. ویراست دوم. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
  • تاریخ دریافت: 10 خرداد 1402
  • تاریخ بازنگری: 10 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 08 مرداد 1402
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402