نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• مهسا کاظم پور ¹
• مسروره مختاری ²
• عسگر صلاحی ³

¹ دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

² دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران (نویسنده مسئول)

³ دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

عرفان و تصوف اسلامی یکی از مکاتب مهم تاریخ است که در طول دورۀ پرفرازونشیب خود از مسائل گوناگونی متأثر شده است که سبب رواج یا زوال آن را مهیا کرده‌اند. این پژوهش با روش تحلیلی‌توصیفی و بهره‌گیری از منابع معتبر کتابخانه‌ای، سیمای مشایخ متصوفه عصر مغول را با تأکید بر نظریۀ هژمونی آنتونیو گرامشی، بررسی کرده است. به عقیدۀ گرامشی، هژمونی بدون اجبار با تکیه بر اقناع و رضایت عمومی صورت می‌گیرد. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد در قرن هفتم که ایران با حملۀ وحشیانۀ مغول و تاتار روبه‌رو شد، تصوف با هژمونی فرهنگی چون سخنان پیامبران و امامان، فرهنگ رفتاری مشایخ، احترام قائل بودن برای دیگران، مزمت دنیا، شهوت‌گریزی، هژمونی اجتماعی چون وجود اشخاصی با عنوان شیخ، کلام مثبت بزرگان دربارۀ عارفان، تبلیغ شاگردان، هژمونی فرهنگی مانند قائل بودن کرامات برای شیوخ، ترس از اعمال مشایخ، باور شیخ به بزرگی خود و تبلیغ آن، انطباق مشرب فکری نویسنده با شیخ، باور به الهامات غیبی، باور به تقدیر، هژمونی سیاسی مانند موضع‌گیری پادشاه، جنبۀ تقدس تصوف و متصوفه، قدرت پیدا کرده است و سبب اقناع و رضایت عمومی شده است. قابل تبیین است به‌دلیل قوی بودن رهبری احساسی در اذهان مردم، در قرن هفتم هژمونی ایدئولوژی ملموس‌تر است تا جایی که هجوم مغولان موهبت و ارادۀ الهی تصور می‌شد. حملۀ مغول موجب شد در این عصر افراد هرچه بیشتر به تصوف و خانقاه‌‌ها روی آورند و روح زخمی خود را با مرهم اقبال به تصوف اندکی التیام بخشند.

کلیدواژه‌ها

• مشایخ متصوفه
• عصر مغول
• هژمونی
• آنتونیو گرامشی