واکاوی آداب ضیافت در تصوف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد ادیان و عرفان، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران (نویسنده مسئول)

چکیده

صوفیه در نگرش، روش و منش ویژه‌ای که در همۀ شئون حیات خویش داشته‌اند، به بحث طعام و امور مربوط به آن نیز پرداخته‌اند. دامنۀ این بحث چنان فراگیر است که موضوعاتی چون «ضیافت»، «مهمانی‌ دادن» و «مهمانی ‌رفتن» را هم در بر می‌گیرد. آنان برای این موضوعات نکات و آدابی مشخص وضع کرده‌اند که رعایت آن‌ها ازسوی سالک سبب پیشرفت معنوی او می‌شود؛ ولی بی‌توجهی‌اش به آن‌ها یا موجب وقفۀ سلوکش خواهد شد یا به بیراهه‌اش خواهد کشاند. بخشی از نگاه صوفیان به این موضوع به اموری درونی چون اخلاص و نیت صحیح سالک و بخشی دیگر به اموری بیرونی مانند کمیت، کیفیت و نحوۀ تدارک طعام در ضیافت‌ها یا حضور در آن‌ها برمی‌گردد. در این جستار هدف آن است تا با کاربست روش تحلیلی‌توصیفی و بررسی منابع صوفیانه و سایر منابع مرتبط، آداب و بایسته‌های مربوط به این موضوع شناخته و تبیین و تحلیل گردد. با تتبع در آثار صوفیانه ازجمله قوت القلوب و احیاء علوم‌الدین معلوم می‌‌گردد که ضیافت ‌دادن و به‌ ضیافت ‌رفتن نه امری روزمره، بلکه گونه‌ای عبادت است و به ‌تأسی از قرآن و سیرۀ نبوی ظرایف و دقایق بسیاری در آن لحاظ شده است. از دیگر نتایج جالب توجه، مخالفت با برخی آداب ایرانی مانند نخوردن طعام بر خوان، رعایت سکوت هنگام صرف طعام و شستن دست‌های حاضران در ضیافت در ظروفی مجزاست. افزون بر این‌ها آدابی چون التزام به خدمت، اطعام دیگران و دوری از تکلف می‌‌تواند یادآور ارتباط این جنبه از تصوف با آداب فتوت باشد.

کلیدواژه‌ها

منابع

قرآن کریم. ترجمۀ محمدمهدی فولادوند.
ابن‌قیسرانی، محمد بن طاهر. (1416ق). صفوة التصوف. تحقیق غادة المقدم عدره. بیروت: دارالمنتخب العربی.
اسپرهم، داود، و رستگار، مرضیه. (1395). نقد آداب طعام در تصوف. پژوهشنامۀ عرفان، ۷(14)، 1ـ24.
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. (13۵۸). اوراد الاحباب و فصوص‌ الآداب. به کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
پورمظفری، داوود. (1397). دیرینه‌شناسی کرامات صوفیان، مطالعۀ موردیِ طعام اندک و اِطعام بسیار. نقد ادبی، ۱۱(42)، 53ـ83.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک ‌بن محمد. (1384ق). ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالنهضة للطبع و النشر.
جعفریان شهری، الهام‌سادات. (1400). ضیافت در نگاه و نظر صوفیان. هفتمین همایش ملی پژوهش‌های نوین در حوزۀ زبان و ادبیات ایران. تهران: انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، مرکز توانمندسازی مهارت‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه.
حاجیان‌نژاد، علیرضا، و مشتاقی، نگین. (1399). سنتی باستانی در نظام خانقاه، ریشه‌یابی قاعدۀ لا سلام علی الاکل. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، ۱۴(1)، 75ـ86.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1383). دیوان اشعار. به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: شقایق.
حسنی رازی، سید مرتضی ‌بن داعی. (1313). تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام. تصحیح عباس اقبال. تهران: مجلس.
خوافی، زین‌الدین ابوبکر. آداب الصوفیه. نسخۀ خطی. کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. شمارۀ 12593.
سراج، ابونصر عبدالله‌ بن علی. (1914). اللمع فی التصوف. به کوشش ر. ا. نیکلسون، لیدن: بریل.
سمنانی، علاءالدوله احمد بن محمد بیابانکی. (1369). «آداب السفره» در مصنفات فارسی. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.
‌ شمس تبریزی، محمد بن علی ‌بن ملک‌داد. (1387). مجموعه مقالات. به کوشش جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز.
سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص عمر. (1427ق). عوارف المعارف. به کوشش احمد عبدالرحیم السایح و توفیق علی وهبه. چ2. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
سهروردی، ضیاءالدین ابونجیب. (1392). آداب ‌المریدین. ترجمۀ عمربن محمد شیرکان. تصحیح نجیب مایل هروی. چ3. تهران: مولی.
عبادی، ابوالمظفر قطب‌الدین منصور بن اردشیر. (1347). التصفیة فی احوال المتصوفه (صوفی‌نامه). تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عبادی، ابوالمظفر قطب‌الدین منصور بن اردشیر. (1393). مناقب الصوفیه. تهران: مولی.
‌ عطار نیشابوری، ابوحامد محمد. (1398). تذکرة الاولیاء. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
غزالی، محمد بن محمد. (1380). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.
غزالی، محمد بن محمد. (1359). احیاء علوم الدین. ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمی. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم‌ بن هوازن. (1374). الرسالة القشیریه. تحقیق عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف. قم: بیدار.
کاشانی، عبدالرزاق. (1380). مجموعۀ رسائل و مصنفات کاشانی. به کوشش مجید هادی‌زاده. تهران: میراث مکتوب.
کاشانی، عزالدین محمود بن علی. (1394). مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. به کوشش جلال‌الدین همایی. چ۱۲. تهران: سخن و هما.
محمد بن منور. (1376). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.
مکی، ابوطالب محمد بن علی. (1422ق). قوت القلوب فی معاملة‌ المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید. تحقیق محمود ابراهیم محمد الرضوانی. قاهره: مکتبة دارالتراث.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1375). مثنوی معنوی. به کوشش ر. ا. نیکلسون. تهران: توس.
نجم رازی، ابوبکر عبدالله‌ بن محمد. (1383). مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد. به کوشش محمدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.
‌نجم‌الدین کبری، ابوعبدالله احمد بن عمر. (1390). آداب الصوفیه. به کوشش مسعود قاسمی. تهران: طهوری.
‌نجم‌الدین کبری، ابوعبدالله احمد بن عمر. (1393). الاصول العشرة. ترجمه و شرح عبدالغفور لاری. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
‌نسفی، عزیزالدین. (1362). الانسان الکامل. به کوشش ماریژان موله. تهران: طهوری.
نودهی، کبری، و وکیلی، هادی. (1390). آداب خوراک در ادبیات عارفان و صوفیان ایران تا پایان قرن هفتم هجری. ادیان و عرفان ۴۲(2)، 127ـ142.
هجویری، ابوالحسن علی ‌بن عثمان. (1384). کشف المحجوب. به کوشش محمود عابدی. چ2. تهران: سروش.
Abuali, E. (2022). I tasted sweetness, and I tasted affliction: Pleasure, Pain and Body in Medieval Sufi Food Pactices. The senses and Society, 17(1), 52-67.
Hoffman, V. J. (1995). Eating and Fasting for God in Sufi Tradition. Journal of the American Academy for Religion, 63(3), 465-484.
Reynolds, G. S. (2000). The Sufi Approach to Food: A Case Study of Adab. The Muslim World, 90, 198-217.
Salamah-Qudsi, A. (2009). The Spiritual Culture of Food: Eating ustoms in Early Sufism. Acta Orientalia, 7(4), 419- 436.
  • تاریخ دریافت: 22 خرداد 1402
  • تاریخ بازنگری: 02 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 08 مرداد 1402
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402