بررسی معراج‌نامۀ بایزید بسطامی بر‌اساس الگوی سفر جوزف کمبل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نراق، دانشگاه آزاد اسلامی، نراق، ایران (نویسندۀ مسئول)

چکیده

بایزید بسطامی از چهره‌های درخشان عرفان اسلامی در قرن دوم هجری است. عرفان او عرفانی عاشقانه و شورانگیز است تا جایی که به او لقب «سلطان العارفین» و «سلطان العاشقین» داده‌اند. از دیگر دلایل شهرت این شخصیت، «شطحیات» اوست. معراج‌نامه یکی از نمونه‌های شطحیات اوست که از تجربه‌ای نامتعارف و به دور از هنجارهای زندگی عادی حکایت می‌کند و ماهیتش وحدت وجود و هدف آن وصال خداوندی است. بایزید برای تجربۀ این حالات به‌شیوۀ سکر و خلسۀ عرفانی، به لایه‌های تودرتوی ذهن و ضمیر ناخودآگاه سفر می‌کند. در این مقاله این سفر درونی از رهگذر الگوی سفر قهرمان جوزف کمبل به روش توصیفی‌‌تحلیلی بررسی می‌شود. این الگوی کلی که از چند کهن‌الگوی دیگر چون پیر فرزانه، آنیما و... ترکیب شده، با بیشتر سفرهای قهرمانی و اساطیری جهان سازگار است. در پژوهش حاضر، بیشتر مراحل سفر قهرمان کمبل به‌ویژه در بخش‌های جدایی و تشرّف آشکارا در معراج‌نامۀ بایزید دیده می‌شود. اما در بخش بازگشت شتاب ناگزیر قهرمان سبب حذف و ادغام برخی مراحل شده است که این نکته، بیانگر ماهیت متفاوت سفر درونی عارف نسبت به سفرهای قهرمانی دیگر است. بررسی تطابق یا عدم تطابق مراحل معراج بایزید با مراحل سفر تک‌اسطورۀ کمبل، ازسویی انعطاف و تعمیم‌پذیری الگوی کمبل را نشان می‌دهد و ازسویی دیگر، نشانگر جایگاه شهودی بایزید در هر مرحله بوده و جامعیت این معراج‌نامۀ عرفانی را بر‌اساس یک الگوی پذیرفته‌شدۀ جهانی می‌رساند. 

کلیدواژه‌ها

منابع
قرآن کریم.
اصغری، زهرا، و ستّاری، رضا. (1401). نقد اسطوره‌ای سفر قهرمان در منظومۀ سام‌‌نامه بر‌اساس الگوی کمبل. فصلنامۀ متن‌پژوهی ادبی، 26(۹۴)، 65ـ90.
آقایی، سهند. (1401). شمنیسم ایرانی: بررسی ساختار‌های شمنی اسطوره و حماسۀ ایرانی. تهران: خاموش.
ابن‌عربی، محیی‌الدین اکبر. (1962م). فتوحات مکّیه. ترجمه و تعلیق محمد خواجوی. (1385). تهران: نشر مولی.
اتونی، بهزاد، شریفیان، مهدی، و اتونی، بهروز. (1397). بررسی تطبیقی عرفان شمنی و تصوف اسلامی. فصلنامۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، 10(19)، 7ـ26.
الیاده، میرچا. (1387). شمنیسم: فنون کهن خلسه. ترجمۀ محمدکاظم مهاجری. قم: نشر ادیان.
اسمیت، جورج، و بورکهارت، یاکوب. (1402). گیل‌گمش، کهن‌ترین حماسۀ بشری. ترجمۀ داود منشی‌زاده. تهران: اختران.
بوی، فیونا. (1394). مقدمه‌ای بر انسان‌شناسی دین. ترجمۀ مهرداد عربستانی. تهران: عطایی.
بهرامی رهنما، خدیجه. (1398). تحلیل سفر قهرمان در منظومۀ فرامرزنامه براساس الگوی جوزف کمبل. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی زبان و ادب فارسی، 11(40)، 32ـ58.
بیگ‌زاده، خلیل، و زندی‌طلب، احسان. (1396). تحلیل سفر روحانی ویراف در ارداویراف‌نامه بر‌اساس الگوی کمبل. فصلنامۀ جستار‌های ادبی، شمارۀ 196، 55ـ76.
پراپ، ولادیمیر. (1386). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. چ۲. تهران: توس.
پورنامداریان، تقی. (1374). دیدار با سیمرغ. تهران: چاپ پژوهشگاه علوم انسانی.
پهلوان، امیر‌حسین، و رضایی، محمد. (1394). جستاری در ‌باب معراج‌نامۀ بایزید بسطامی. مجموعۀ مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، ص596ـ607.
تاجدینی، علی. (1383). فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا. تهران: سروش.
جیمز، ویلیام. (1393). تنوع تجربۀ دینی. ترجمۀ حسین کیانی. تهران: حکمت.
حسنی، مسعود، درودگریان، فهاد، و میرزایی، علی. (1400). نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریۀ مناسک گذار. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 17(62)، 147ـ177.
حسینی، مریم، و روستایی‌راد، الهام. (1398). نمادپردازی عرفانی در معراج‌نامۀ بایزید بسطامی. مطالعات عرفانی، شمارۀ 29، 31ـ58.
خاتمی کاشانی، زهرا، و قاری، محمدرضا. (1397). معراج عرفانی در هشت کتاب سهراب سپهری براساس الگوی کمبل. فصلنامۀ عرفان اسلامی، 14(56)، 89ـ116.
رازی، ابوالفتوح. (1368). روض الجنان و روح الجنان. به اهتمام محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح‌پور. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
زارع حسینی، سیده فاطمه، و ابهری، وجیهه. (1395). بررسی و مقایسۀ عروج ارداویراف و بایزید بسطامی. مطالعات عرفانی، شمارۀ 24، 85ـ104. 
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1362). ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1388). جستجو در تصوف ایران. چ۹. تهران: امیرکبیر.
زندی‌طلب، احسان، و بیگ‌زاده، خلیل. (1400). تحلیل ساختاری معراج‌نامۀ ابن‌سینا بر پایۀ سفر قهرمان کمبل. نشریۀ ادب فارسی، 11(2)، 135ـ153.
زنر، رابرت چارلز. (1388). عرفان هندو و اسلامی. ترجمۀ نوری‌سادات شاهنگیان. تهران: سمت.
ساعدی، سلما. (1389). گذرنامه‌های روان آدمی. تهران: ترفند.
سنچولی، احمد، و محمودی، علیرضا. (1396). تأملی در وادی طلب، علل و شرایط آن. مجلۀ عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)، پیاپی 30، 65ـ87.
سهلگی، محمد بن علی. (1949). النّور فی الکلمات ابی الطیفور. به اهتمام عبدالرحمان بدوی. چاپ قاهره.
سیگال، رابرت. (2004 م). اسطوره. ترجمۀ احمدرضا تقاء. (1398). چ۳. تهران: ماهی.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1384). دفتر روشنایی: از میراث عرفانی بایزید بسطامی. تهران: سخن.
شوالیه، ژان، و گربران، آلن. (1388). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. چ۲. تهران: جیحون.
عطار، فریدالدین. (1386). تذکرة الاولیا. چاپ محمد استعلامی. چ۱۶. تهران: زوّار.
فکوهی، ناصر. (1384). تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی. چ۳. تهران: نی.
کمبل، جوزف. (1392). تو آن هستی. ترجمۀ مینا غرویان. تهران: دوستان.
کمبل، جوزف. (1990). سفر قهرمان. ترجمۀ عباس مخبر. چ5. تهران: مرکز.
کمبل، جوزف. (1384). قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. چ3. تهران: مرکز.
کمبل، جوزف. (1389). قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسروپناه. چ۴. مشهد: گل‌آفتاب.
کنگرانی، منیژه. (1388). تحلیل تک‌اسطوره نزد کمبل با نگاهی به روایت یونس و ماهی. پژوهش‌نامۀ فرهنگستان هنر، شمارۀ 14، 74ـ91.
گرزین، علی‌اصغر، افچنگی، مهدی، موسوی، سید رضا، و خالدیان، محمدعلی. (1398). حدیث معراج، خاستگاه مقامات عرفانی. مطالعات عرفانی، شمارۀ 30، 207ـ232.
محمدزاده، سید نادر، و کثیرلو، بهروز. (1392). معراج در تفاسیر عرفانی، فصلنامۀ عرفان اسلامی، 9(36)، 53ـ78.
مخبر دزفولی، فهیمه. (1384). ترکان از شمنیسم تا اسلام. مجلۀ تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ 1، 49ـ62.
مدرّسی، فاطمه، و مهرآور گیگلو، قاسم. (1391). بایزید بسطامی و مشرب عرفانی او. فصلنامۀ زبان و ادب فارسی، ۴(10)، 121ـ136.
میبدی، رشیدالدین فضل‌الله. (1361). کشف ‌الاسرار و عدّة الابرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ۳. تهران: امیرکبیر.
نصر، سید حسین. (1386). دین و نظام طبیعت. ترجمۀ محمدحسن فغفوری. تهران: حکمت.
نوربخش، جواد. (1373). بایزید بسطامی. چ۱. تهران: مؤلف.
ووگلر، کریستوفر. (1387). سفر نویسنده. ترجمۀ محمد گذرآبادی. تهران: مینوی خرد.
هاشمی، زهره، و قوام، ابوالقاسم. (1392). بررسی شخصیت و اندیشه‌های عرفانی بایزید بسطامی براساس روش استعارۀ شناختی. جستارهای ادبی، 46(3)، 75ـ104.
هجویری، علی‌ بن عثمان. (1384). کشف ‌المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی. مقدمۀ قاسم انصاری. چ۱۰. تهران: طهوری.
هندرسون، ژوزف، و یونگ، کارل گوستاو. (1389). انسان و اسطوره‌هایش. ترجمۀ حسن اکبریان طبری. تهران: دایره.
یونگ، کارل گوستاو. (1386). انسان و اسطوره‌هایش. ترجمۀ حسن اکبریان طبری. چ۲. تهران: دایره.
Campbell, J. (2004). The Hero with a Thousand Faces. Princton: Princton University Press Digital Monticello.
Nicholson, R.N. (1926), An Early Arabic Version of the Mi-raj of Abu Yazid al-Bistami. Islamica, 2.
  • تاریخ دریافت: 12 اردیبهشت 1402
  • تاریخ بازنگری: 12 خرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 08 مرداد 1402
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402