مطالعات عرفانی

بازاندیشی در جایگاه خالد بن سنان در فصوص الحکم؛ از روایت عرفانی تا نقد حدیثی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه و حکمت دانشگاه شاهد

2 ** دانش‌آموخته دکتری رشته فلسفه و کلام دانشگاه شیراز

چکیده

کتاب فصوص الحکم اثر محیی‌الدین ابن‌عربی، از آثار بنیادین عرفان نظری اسلامی است که در آن، نویسنده طی بیست‌وهفت فصّ، به شرح حکمت‌های الهی نهفته در شخصیت معنوی پیامبران و اولیای الهی پرداخته است. یکی از فصوص بحث‌برانگیز این اثر، فصّ خالدی است که در آن، حکمت صمدی به خالد بن سنان ـ شخصیتی که نام او در قرآن ذکر نشده و جایگاه وی در منابع اسلامی محل اختلاف است ـ اختصاص داده می‌شود. هدف این پژوهش، بررسی اعتبار منبع حدیثی ابن‌عربی در انتساب حکمت صمدی به خالد بن سنان و تحلیل میزان وفاداری وی و شارحانش به روایت مزبور است. این مطالعه با روش تحلیل اسنادی ـ مقایسه‌ای و با بررسی متون حدیثی شیعه و اهل‌سنت، به‌ویژه منابع حدیثی منسوب به امام صادق(ع)، انس بن مالک و عبدالله بن عباس انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که روایت مورد استناد ابن‌عربی و شارحانش، علاوه‌بر تفاوت‌های محتوایی با روایت شیعی، دارای مشکلات سندی جدی ازجمله وجود راویان غیرموثق است. همچنین، مفاد این روایت با برخی آیات قرآن و دیگر احادیث شیعی در تعارض است. بر این اساس، با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی نتیجه گرفته می‌شود که استناد ابن‌عربی به این روایت به‌عنوان مبنای فصّ خالدی از منظر حدیث‌شناسی با چالش‌های اساسی روبه‌روست و این امر ضرورت بازخوانی انتقادی جایگاه خالد بن سنان در نظام فکری ابن‌عربی را ایجاب می‌کند.

کلیدواژه‌ها

 
منابع
قرآن کریم.
ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله. (۱۴۰۴ ق). شرح نهج البلاغه. چ1. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۳۹۵ق). کمال الدین و تمام النعمة. چ1. تهران: انتشارات اسلامیه.
ابن‌ترکه، صائن‌الدین علی. (1378). شرح فصوص الحکم. چ1. قم: انتشارات بیدار.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۹۴۶م). فصوص الحکم. چ1. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۴۲۲ق). محاضرة الأبرار و مسامرة الأخیار. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن عربی، محیی‌الدین. (بی‌تا). الفتوحات المکیة. چ1. بیروت: دارالصادر.
پارسا، خواجه محمد. (بی‌تا). شرح فصوص الحکم (نسخۀ خطی). استانبول: کتابخانۀ شهید علی پاشا.
جاحظ، عمرو بن بحر. (1424). الحیوان. بیروت: دار الکتب العلمیة.
جندی، مؤیدالدین. (۱۴۲۳ق). شرح فصوص الحکم. چ1. قم: بوستان کتاب.
جوهری، احمد عبدالغفور. (1404). الصحاح. بیروت: دارالعلم للملایین.
حسن‌زاده آملی، حسن. (1378). ممد الهمم در شرح فصوص الحکم. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۱ق). رجال العلامة الحلی. چ1. نجف اشرف: دارالذخائر.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۴۱۲ق). مفردات الفاظ القرآن. چ1. دمشق: دارالقلم، الدار الشامیة.
راوندی، قطب‌الدین. (1409ق). الخرائج و الجرائح. قم: مؤسسة الامام المهدی(عج).
کراجکی، ابوالفتح. (1427). الرسالة العلویة. قم: دلیل ما.
کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). الکافی. چ1. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کشی، محمد بن عمر. (1363). اختیار معرفة الرجال. چ1. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
کاشانی، عبدالرزاق. (1370). شرح فصوص الحکم. چ1. قم: انتشارات بیدار.
قیصری، داوود. (1375). شرح فصوص الحکم. چ1. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
طباطبایی، محمدحسین. (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چ1. قم: مکتبة النشر الاسلامی.
طبرسی، احمد بن علی. (۱۴۰۳ق). الاحتجاج على أهل اللجاج. چ1. مشهد: نشر مرتضی.
طریحی نجفی، فخرالدین. (1375). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409). العین. قم: مؤسسۀ دارالهجرة.
مصطفوی، حسن. (۱۳۶۸). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. چ1. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مکاری شیرازی، ناصر. (1374). تفسیر نمونه. چ1. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
میرداماد، محمدباقر بن محمد. (۱۴۰۳ق). التعلیقة على أصول الکافی. چ1. قم: مؤسسة الخیام.
مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. چ1. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مطالعات عرفانی
دوره 20، شماره 2 - شماره پیاپی 40
دی 1403
صفحه 29-44
  • تاریخ دریافت: 05 تیر 1403
  • تاریخ بازنگری: 25 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش: 05 تیر 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404