نویسندگان

• محمد صادق علی اسمعیلی ¹
• عبدالرضا مظاهری ²
• محمدرضا شریف زاده ³

¹ دانشجوی دکتری گروه فلسفه، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

² استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران، نویسنده مسئول

³ دانشیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

چکیده

پدیدۀ انوار رنگین در جهان طبیعت، واقعیتی عینی است. علم اپتیک فیزیک، برای ظهور چنین پدیده‌ای پاسخی علمی دارد؛ از طرفی، مشاهدات باطنی انوار رنگین عرفای اسلامی نیز حقیقتی انکارناپذیر بوده و جنبه‌ای تعبیری و تفسیری دارد. شهاب‌الدین یحیی سهروردی در رساله‌اش فی حقیقه ‌العشق، گوهرهای وجودی حُسن، عشق و حُزن را سه صفت نورانی پدیدآمده از عقل ‌دانسته، اما به این صفات ماهیتی رنگین نداده است. پژوهش حاضر با هدفی بنیادین بر اساس ویژگی‌های ذاتی گوهرهای سه‌گانه، برایشان ماهیتی رنگی معیّن کرده ‌‌‌است. این انوار رنگین در چرخۀ ترکیبات خود رنگ‌های ثانوی داشته که به‌موجب آن، ویژگی‌ها و مظاهر جدیدی را به وجود آورده‌اند. شایان ذکر است که اساس تحلیل مقاله بر پایۀ تقریرات عرفای اسلامی و علم اپتیک فیزیک صورت گرفته و مبانی‌ای رنگی‌عرفانی از آن استخراج شده است که نشانگر هماهنگی مراحل سیروسلوک عارف با صفات و رنگ‌هاست. ضرورت چنین تحلیلی، نشانگر اهمیت نمادین انوار رنگین و معناداری‌شان بوده و موجب شکل‌گیری نظریات هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی می‌شود. منابع مطالعاتی تحقیق به‌شیوۀ کتابخانه‌ای بوده و به روش توصیفی‌تحلیلی انجام پذیرفته‌‌ است. با توجه به تأکید بر ترکیبات رنگ نور، نه ترکیبات مواد رنگی، نتایج حاصل از پژوهش آن شد که می‌‌توان با در نظر داشتن صفات سه‌گانه‌ای چون حُسن، عشق، حُزن و معادل انوار رنگین آن، و در ترکیبات ثانوی‌شان، صفات جدیدی چون آگاهی، عرفان و حیرت، معادل نورهای رنگین آنان را نیز تعیین کرده و چرخه‌ای از انوار رنگین به‌مثابۀ سیر نزولی (اشراقی) و صعودی (شهودی) به نمایش گذاشت.

کلیدواژه‌ها

• اشراق
• سهروردی
• گوهرهای سه‌گانۀ وجودی
• نورهای رنگین

1. قرآن کریم.
2. امامی جمعه، سید مهدی و حسن‌زاده فروشانی، محسن (1396)، «جلوه‌های نور و رنگ در کشفیات عرفانی و تحلیلات روان‌شناختی»، پژوهشنامه عرفان، سال هشتم، شمارۀ ۸، 1ـ۲۲.
3. آملی، علامه شمس‌الدین محمد بن محمود (1381)، نفائس الفنون فی عرائس العیون، تهران: انتشارات اسلامیه.
4. ایتن، جوهانز (1367)، کتاب رنگ، ترجمۀ محمدحسین حلیمی، چ۲، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
5. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، به قلم محمد معین و سید جعفر شهیدی، چ۲، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
6. سجادی، سید جعفر (1376)، شرح رسائل فارسی سهروردی، چ۱، تهران: حوزه هنری، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
7. جلالی شیخانی، جمشید (1393)، «رمز نور و رنگ در آرای علاءالدوله سمنانی و سید محمد نوربخش»، مجله ادیان و عرفان، شمارۀ ۲، 217ـ236.
8. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1371)، به خط کیخسرو خروش، چ۷، تهران: طوفان.
9. رازی، نجم‌الدین (1387)، مرصاد ‌العباد، تهران: علمی و فرهنگی.
10. روزبهانی، رؤیا و فهیمی‌فر، اصغر (1396) در مقالۀ «خوانش هنر تیموری بر مبنای اندیشه‌های سهروردی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، سال پنجم، شمارۀ ۴ (پیاپی ۱۷)، ۳۵ـ۵۳.
11. سلطان کاشفی، جلال‌الدین و همکاران (1393)، «رمزگشایی معانی عرفانی رنگ در نگاره‌هایی از هفت گنبد بر اساس آراء حکیمان اسلامی»، نگارینه هنر اسلامی، شمارۀ ۴، ۴۲ـ۵۴.
12. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1373)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمه سید حسین نصر، چ۲، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
13. شفیعی، فاطمه و بلخاری قهی، حسن (1390) «تخیل هنری در حکمت اشراقی سهروردی»، متافیزیک (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، دورۀ ۴۷، شمارۀ ۹ـ۱۰، ۱۹ـ۳۲.
14. طاهری، حسین و واردی، زرین (1399)، «بازشناسی تحلیلی‌ـ توصیفی رنگ و نور در آرای علاءالدوله سمنانی»، مجله متن‌پژوهی ادبی، سال بیست‌وچهارم، شمارۀ 85، 139ـ۱۶۶.
15. کارکیا، فرزانه (1375)، رنگ بهره‌وری و نوآوری، چ۱، تهران: دانشگاه تهران.
16. کربن، هانری (1392)، انسان نورانی در تصوف ایرانی، ترجمۀ فرامرز جواهری‌نیا، چ۳، تهران: آموزگار خرد.
17. ـــــ (1399)، واقع‌انگاری رنگ‌ها و علم میزان، ترجمۀ انشاء‌الله رحمتی، چ۳، تهران: سوفیا.
18. ـــــ (١٣٨۴)، روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان، ترجمۀ ع روح‌بخشیان، چ۲، تهران: اساطیر.
19. کسایی‌زاده، مهدیه السادات (1386)، «حزن در عرفان اصیل اسلامی»، کتاب نقد، شمارۀ ۴٥، 253ـ۲۸۹.
20. کمالی‌زاده، طاهره (١٣٩٢)، مبانى حکمى هنر و زیبایى از دیدگاه شهاب‌الدین سهروردى، چ۲، تهران: فرهنگستان هنر.
21. لوشر، ماکس (1384)، روان‌شناسی رنگ‌ها، ترجمۀ ویدا ابی‌زاده، چ۲۰، تهران: انتشارات درسا.
22. مراثی، محسن (1389)، «سرآغاز دانش رنگ‌شناسی در تمدن اسلامی تا پایان سدۀ ششم»، مجله تاریخ علم، شمارۀ ۹، 53ـ۷۲.
23. مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1385)، مثنوی معنوی، چ۴، مقدمه حسین محیی‌الدین الهی قمشه‌ای، تهران: نشر محمد.
24. محمودی، خیرالله و بخشی‌زاده، معصومه (1395)، «ارتباط شهود انوار رنگی و گذر از اطوار وجودی در مکتب کبرویه»، مجله مطالعات عرفانی، شمارۀ 23، 151ـ۱۷۸.
25. نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر (1368)، فوائح الجمال و فواتح الجلال، ترجمۀ محمدباقر ساعدی خراسانی، به اهتمام حسین حیدرخوانی، تهران: بی‌نا.
26. نصر، سید حسین (1393)، سه حکیم مسلمان، چ۹، تهران: امیرکبیر.
27. نوربخش، سیما سادات (1396)، نور در حکمت سهروردی، چ۲، تهران: هرمس.
28. نیکوبخت، ناصر و قاسم‌زاده، سید علی (1387)، «سمبولیسم نور و رنگ در عرفان ایرانی‌اسلامی»، مجله مطالعات عرفانی، شمارۀ ۸، 185ـ۲۱۵.
29. هولتز شوهه، لیندا (1385)، درک رنگ و آنچه هر طراح باید بداند، ترجمۀ میثم هدایت، چ۱، تهران: انتشارات یساولی.