مؤلفه‌های زبان‌شناسی‌شناختی در گلشن راز شبستری و قصیدۀ تائیۀ کبرای ابن‌فارض

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

زبان‌شناسی‌شناختی، یکی از رویکردهای مهم در علم زبان‌شناسی است که به‌وسیلۀ آن می‌توان به جهان‌بینی و نظام اندیشگانی شاعران و نویسندگان مختلف دست یافت. از میان اندیشمندان این علم، آرای لیکاف و جانسون، نقش بسزایی در تبیین الگوهای زبان‌شناختی و استعاری ذهن و زبان دارد. ازاین‌رو در جستار حاضر، از میان مؤلفه‌های زبان‌شناسی‌شناختی، به تبیین استعاره‌های جهتی، براساس آرای لیکاف و نیز طرح‌واره‌های حجمی، حرکتی، چرخه‌ای، تعادل و فرایند براساس الگوی جانسون، در گلشن راز و قصیدۀ تائیۀ کبرای ابن‌فارض پرداخته شده است. روش تحقیق، توصیفیتحلیلی و مسئلۀ اصلی تحقیق آن است که انواع استعاره‌های جهتی و طرح‌واره‌های حجمی، حرکتی و تعادل در هر دو اثر بر چه موضوع‌هایی دلالت دارند؟ نتایج تحقیق بیانگر آن است که انواع استعاره‌های جهتی و طرح‌واره‌های به‌کاررفته در هر دو اثر، بر شناخت ابعاد مختلف معرفتی، شهودی و پدیدارشناختی حرکت نفس در دو قوس نزولی و صعودی دلالت دارند که منجر به کشف معارف و معانی نهفته در مراتب و منازل مختلف می‌شوند، و نیز با استفاده از ابزارهای زبان‌شناسی‌شناختی، می‌توان به زبان عرفانی و تشخّص سبکی هر دو شاعر دست یافت. استعاره‌های جهتی پایین در هر دو اثر، زمینه‌ساز رکود، ایستایی و توقف عارف در سیر الی الله است و نیز استعاره‌های جهتی بالا، بیانگر سیر استکمالی نفس و رسیدن به فنا و بقای بالله است. در طرح‌وارۀ حجمی، هر دو شاعر از مکان‌واره‌های انتزاعی، برای تبیین معارف الهی سود جسته‌اند. در طرح‌وارۀ حرکتی، هر دو شاعر بر سیر رجوعی و بازگشت به اصل تأکید فراوان دارند.

کلیدواژه‌ها

منابع
قرآن کریم. (1398). ترجمۀ محمدمهدی فولادوند. تهران: پیام عدالت.
ابن‌فارض، عمر بن علی. (1395). دیوان سلطان العاشقین. ترجمۀ سید فضل‌الله میرقادری و اعظم السادات میرقادری. قم: آیت اشراق.
اسپرهم، داوود، و تصدیقی، سمیه. (1396). بررسی تطبیقی طرح‌واره‌های حجمی در مثنوی‌های عطار و مثنوی مولانا. مطالعات عرفانی، ش. 26، 5ـ۳۴.
استیس، والتر. ت. (1358). عرفان و فلسفه. ترجمۀ بهاءالدین خرّمشاهی. تهران: سروش.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1391). اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.
افراشی، آزیتا، عاصی، سید مصطفی، و جولایی، کامیار. (1394). استعاره‌های مفهومی در زبان فارسی؛ تحلیلی شناختی و پیکره‌مدار. زبان‌شناخت. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 6(2)، 39ـ۶۱.
باقری خلیلی، علی‌اکبر، و محرابی، منیژه. (1392). طرح‌وارۀ چرخشی در غزلیات سعدی و حافظ شیرازی. نقد ادبی، 6(23).
پناهی، مهین، و بهمنی، علی‌اکبر. (1392). بررسی دایره‌های تعالی در گلشن راز و مفاتیح الاعجاز. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 7(2، پیاپی 25)، 25ـ۶۲.
پورنامداریان، تقی. (1391). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
جرجانی، علی بن محمد. (1370). التعریفات. تهران: ناصرخسرو.
چیتیک، ویلیام. (1388). درآمدی به تصوف. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
چیتیک، ویلیام. (1394). عوالم خیال، ابن‌عربی و مسئلۀ اختلاف ادیان. ترجمۀ قاسم کاکایی. تهران: هرمس.
دانیلز، مایکل. (1372). خودشناسی به روش یونگ. ترجمۀ اسماعیل فصیح. تهران: فاخته.
ذوالفقاری، اختر، و عباسی، شیرین. (1394). استعارۀ مفهومی و طرح‌واره‌های تصویری در اشعار ابن‌خفاجه. پژوهش‌های ادبی و بلاغی، 3(3)، 105ـ۱۲۰.
سجادی، سید جعفر. (1386). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
صفوی، کوروش. (1382). بحثی دربارۀ طرح‌های تصویری از دیدگاه معنی‌شناسی‌شناختی. نامۀ فرهنگستان، 6(1، پیاپی 21)، 65ـ85.
صفوی، کوروش. (1399). درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سورۀ مهر.
غزالی، ابوحامد محمد. (1386). اِحیاء علوم‌الدین. ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی.
فتوحی، محمود. (1395). سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1361). احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم‌ بن ‌هوازن. (1361). رسالۀ قشیریه. ترجمۀ حسن‌ بن‌ احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر. تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، داوود. (1375). شرح فصوص الحکم. به کوشش سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی.
کاکایی، قاسم. (1388). راز گلشن راز. خردنامه، ش. 57، 64ـ۷۹.
کمبل، جوزف. (1391). قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
کوپر، جی.سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
گوهرین، سید صادق. (1363). فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی. تهران: زوّار.
لاهیجی، شمس‌الدین محمد. (1388). شرح گلشن راز فی مفاتیح الاعجاز. مقدمه و تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. تهران: زوّار.
محمدی، احمد. (1379). اصول و مبانی تصوف و عرفان. البرز: دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
محمدی آسیابادی، علی، و صادقی، اسماعیل. (1391). طرح‌وارۀ حجمی و کاربرد آن در بیان تجارب عرفانی. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). 6(2، پیاپی 22)، 141ـ۱۶۲.
نویا، پل. (1368). تفسیر قرآنی و پیدایش زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. معارف، 6(3)، 52ـ۱۰۴.
هال، جیمز. (1393). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. تهران: فرهنگ معاصر.
Johnson, M. (1987). The body in the Mind, the Bodily Basis of Meaning, Reason and Imagination. Chicago: Chicago University Press.
Kovecses, Z. (2010). Metaphors, A practical introduction.London: Oxford University Press.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By.Chicago University of Chicago Press: Chicago.
Yu, N. (1998). The Contemporary theory of Metaphor: A Perspective from Chinese. Amsterdam: John Benjamin B, V.
  • تاریخ دریافت: 24 خرداد 1402
  • تاریخ بازنگری: 24 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 08 مرداد 1403
  • تاریخ انتشار: 15 شهریور 1402